I nie chodzi mi wcale o zmianę gustów czy oczekiwań, bo to zupełnie naturalne, że coś nam się kiedyś podobało, a po paru latach (albo dekadach) nie możemy pojąć, co w tym tekście widzieliśmy. I vice versa: coś, co kiedyś nas odrzuciło jako niezrozumiałe, po latach może odsłonić przed nami swoje uroki. Prosta sprawa. Bywa jednak tak, że z wydawałoby się dobrze znanej książki nagle wyczytujemy zupełnie nowe sensy.

Niedawno na łamach dwutygodnik.com Piotr Paziński ogłosił sporych rozmiarów tekst o „Akademii pana Kleksa” Jana Brzechwy. Przynajmniej dla generacji inicjujących się czytelniczo w PRL-u była to jedna z żelaznych pozycji lekturowych, generalnie lubiana, bo zabawna i pokazująca zupełnie fantastyczną szkołę, do jakiej każdy marzyłby chodzić (nadal posłałbym dziecko raczej do Akademii niż do Hogwartu, w którym przecież co chwilę dzieją się przerażające rzeczy i ciągle ktoś w dramatycznych okolicznościach umiera!). Tymczasem czytana w dorosłości powieść mocno niepokoi – sam odkryłem to parę lat temu, czytając ją na głos swoim dzieciom. Końcowe partie, w których pojawia się zagadkowy golarz Filip i jego dziecko-android Alojzy Bąbel, kiedyś budziły we mnie przyjemną grozę, dziś – niepokój. Pomijając całą tajemniczość tej sprawy – Brzechwa pozostawił wiele niedopowiedzeń, jego prawo – jako dorosłego czytelnika zdumiała mnie postawa Ambrożego Kleksa. Bąbel terroryzuje wszystkich uczniów i niszczy (fizycznie i w szerszym słowa tego znaczeniu) szkołę, a odpowiedzią Kleksa jest kompletna pasywność: oddani pod jego opiekę chłopcy muszą sobie radzić sami. W pewnym momencie jednak Kleks nie wytrzymuje i likwiduje Alojzego, przechodząc od pasywności do użycia nieumiarkowanej fizycznej siły. Katastrofy nic już jednak nie zatrzyma, a Kleks skończy jako guzik – nie byle jaki wprawdzie, ale jednak guzik. Od tego czasu nie umiem już myśleć o „Akademii pana Kleksa” jako o uroczej opowieści o bajkowej szkole, bo widzę w niej znacznie mroczniejsze i niejasne treści.

Poniekąd podobnym przypadkiem może być inny nasz narodowy klasyk, czyli „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza. Sienkiewicz w ogóle nie ma ostatnio lekkiego życia (literackiego, rzecz jasna), bo z bezdyskusyjnie kochanego pupila wszystkich czytających Polaków stał się nagle przedmiotem ideologicznego sporu: jedni nadal go wielbią za chlubną wizję narodowej historii, inni z kolei chłoszczą za zasadniczo to samo – czyli gruntowanie szkodliwych stereotypów narodowych. W przypadku opowieści o Stasiu i Nel problem ideologiczny stał się szczególnie jasny przy okazji ostatniej ekranizacji powieści (z 2001 roku, w reżyserii Gavina Hooda): w filmie w istotny sposób zmieniono postaci Kalego i Mei oraz słynną scenę z wizytą u Mahdiego, te bowiem, w świetle naszych dzisiejszych standardów, są u Sienkiewicza dalece rasistowskie. W przypadku ekranizacji sprawa jest prosta – to odrębne dzieło, będące dzieckiem swoich czasów, nikt rozsądny nie będzie się czepiał o takie korekty – ale co począć z tekstem literackim, mającym przecież określoną formę? Czytelnik dorosły, mierzący się z ową powieścią, odkrywa, że prócz bardzo sprawnej historii przygodowej, jest to zarazem celny obraz epoki i czasów kolonializmu. Pytanie brzmi, co z dziećmi: dawać im tę powieść czy lepiej schować na później? Komentować? Zadbać o kontekst? Czy założyć, że to przecież dzieło sztuki literackiej, a dzieł sztuki się nie poprawia? Spadkobiercy Hugh Loftinga, autora cyklu o przygodach doktora Dolittle’a, rozstrzygnęli tę kwestię jednoznacznie: zakończenie pierwszego tomu zostało zmienione tak, żeby postać afrykańskiego władcy oczyścić z rasistowskich tonów. Takie niespodzianki także czekają na tych, którzy sięgają po książki z dzieciństwa: czasami mogą się one okazać obiektywnie inne!

Frajda z czytelniczych powrotów miewa zazwyczaj dwa oblicza. Po pierwsze, ogromnie przyjemnie jest odkryć, że magia książki wciąż działa, że przynosi te same emocje, co kiedyś. Mam tak na przykład z „Opowieściami z Narnii” C.S. Lewisa, ale też na przykład ze znacznie mniej znaną powiastką „Joachim Lis, detektyw dyplomowany”, napisaną przez Ingemara Fjella. Pamiętam doskonale ciepłą i zarazem intrygującą atmosferę tego zwierzęcego kryminału, czytanego przed laty w Radiu Dzieciom przez Henryka Talara. Kiedy po latach poszukiwań zdobyłem wreszcie egzemplarz (krótko przed wznowieniem go przez wydawnictwo Dwie Siostry), okazało się, że jest to historia dokładnie tak urocza, jak ją zapamiętałem.

Po drugie, bywa tak, że książka wciąż działa, ale jednak nieco inaczej. Weźmy osławiony cykl o Mikołajku duetu Goscinny i Sempé. Czytany „na dorosło”, nadal śmieszy i bawi jak przed laty, tyle że dziś dostrzegam w nim różne, wcześniej niezauważalne wątki: chociażby relacje między rodzicami głównego bohatera, to, jak wygląda codzienność w ich domu – to interesujący kawałek prozy obyczajowej z dość w sumie odległej epoki.

Fascynującym przypadkiem książki dla dzieci, która robi kolosalne wrażenie w wieku dojrzałym, są także „Bracia Lwie Serce” Astrid Lindgren (powiedzmy sobie szczerze: szwedzka pisarka w ogóle doskonale daje sobie radę, niezależnie od tego, kiedy ją czytamy, podobnie jak jej koleżanka z sąsiedniej Finlandii Tove Jansson – acz tu można się spierać, czy „Muminki” są literaturą dla dzieci). Powieść ta wzbudza zachwyt u czytelników dziecięcych, uwielbiałem ją od pierwszego wejrzenia, ale czytana w dorosłości okazuje się – obiektywnie – wybitna. Jej literackie walory – to jedno. Tym, co robi kolosalne wrażenie, jest, po pierwsze, to, że z perspektywy dorosłego człowieka powieść ta łamie wszelkie zasady literatury dziecięcej: historia dla dzieci, w której główni bohaterowie umierają zaraz na początku? Jeden ginie, ratując brata przed pożarem, a drugi w wyniku przewlekłej choroby?! Potem akcja dzieje się w zaświatach?!! A na końcu giną jeszcze raz??!! I to śmiercią de facto samobójczą???!!! To robi wrażenie na dorosłych, bo dzieci, jak wiadomo, nie wiedzą, że istnieją rzeczy, które nie są dla nich, więc mają takie zasady w nosie. Drugim niesamowitym walorem „Braci Lwie Serce” jest to, że oferują absolutnie cudowną i oryginalną wizję życia po śmierci, która nie ma nic wspólnego z tym, czego się można dowiedzieć na katechezie czy gdziekolwiek indziej. Zawsze zdumiewał mnie fakt, że pewne kręgi odsądzają od czci i wiary w gruncie rzeczy zupełnie niewinnego „Harry’ego Pottera”, nie zająkując się nawet o pełnej cudownej heretyckości powieści wielkiej Szwedki (ojej, mam nadzieję, że nie podsuwam tak nikomu tropu…).

Jeszcze inną kategorię stanowią książki dla dzieci, które czytamy już jako dorośli, bez nostalgicznego wsparcia – dotyczy to literatury, która powstała – bądź dotarła do nas – po prostu później, kiedy już dziećmi nie byliśmy. Ja mam tak na przykład z całą twórczością Roalda Dahla oraz „Serią niefortunnych zdarzeń” Lemony’ego Snicketa. „Matylda”, „Wiedźmy” czy „Charlie i fabryka czekolady” tego pierwszego to po prostu znakomite, ogromnie satysfakcjonujące powieści, pełne świetnej fabuły i ciętej obserwacji; z kolei trzynastoksiąg o sierotach Baudelaire od pierwszych stron uwodzi literacką przekorą i wcale nie tak niewinnym, jak można by sądzić po rozmiarach tych książeczek, obrazem świata dorosłych ludzi, pełnych dobrych intencji i kompletnie niegodnych zaufania.

Czy czytać lektury z naszego dzieciństwa? Pewnie, że tak – i to nie tylko po to, żeby karmić swoją nostalgię. Zarazem jednak warto sięgać po rzeczy nowe i nieznane, nawet jeśli nie mamy alibi pod postacią własnych dzieci czy wnuków. W końcu każdy ma w sobie dziecko – zadbajmy, żeby miało co czytać!

A Wy, P.T. Czytelnicy, jakie macie własne wielkie powroty i dziecięce odkrycia?