Proroctwa Kanadyjki

Do pisania swojej słynnej powieści Margaret Atwood przystąpiła wiosną 1984 roku, gdy literackie wizje spod znaku George’a Orwella w zaskakująco dużej mierze urzeczywistniały się w codziennym życiu mieszkańców bloku wschodniego. Kanadyjka – oddana wielbicielka twórcy „Folwarku zwierzęcego” – była zresztą wówczas w pełni świadoma przemian, jakie zachodziły w państwach ukrytych za żelazną kurtyną. Po latach na łamach internetowego wydania gazety „The New York Times” wspominała, że z wizyt do Czechosłowacji czy NRD zapamiętała upiorny nastrój nieufności, zagrożenia związanego z tym, kto i o czym mówi. Przemożna cisza, która pojawiała się w zasłyszanych przez nią niekiedy rozmowach, miała znaczący wpływ na wydźwięk „Opowieści podręcznej”. Niezwykle aktualnej – o zgrozo – również współcześnie.

W książce opowiadającej o tym, jak wygląda rzeczywistość w totalitarnej Republice Gileadzkiej, państwie powstałym na zgliszczach USA, głosem narratorki przemawia kobieta o imieniu Freda. Ubrana w czerwony habit i biały czepek ze skrzydełkami spełnia funkcję podręcznej. Jest służącą, choć tak naprawdę niewolnicą, bo wbrew swojej woli musi nie tylko sprawować porządek w domu swojego pana, ale też oddawać mu się na łożu. Świat opisany przez Atwood został bowiem dotknięty różnymi problemami, a jedną z najważniejszych chorób cywilizacyjnych jest rosnąca bezpłodność. W futurystycznej dyktaturze, której przedstawicielami są tak zwani Komendanci, zdecydowano, że kwestię narodzin rozwiąże się siłą. Przemocą i gwałtem, który zostanie uświęcony poprzez wypaczoną religijność.

„Opowieść podręcznej” w formie literackiej to zapis przemyśleń Fredy – a właściwie transkrypcja relacji nagranej na taśmie magnetofonowej. Swoista terapia, w której utrwalono obraz życia w totalitarnym ustroju, ale także wspomnienia przed narodzinami Gileadu. Atwood opracowała książkę, którą można byłoby określić mianem dystopii, a więc podgatunku fantastyki naukowej, jednak kanadyjska pisarka odżegnuje się od jednoznacznego kategoryzowania. Autorka „Grace i Grace” przyznaje, że woli też używać określenia fikcja spekulatywna – bardziej pojemnego hasła, które daje większą swobodę do interpretacji, eksperymentów adaptacyjnych. Z tej właśnie sposobności skorzystali producenci serialowej wersji.

Pełniejszy obraz zniewolenia

Twórcom serialu udało się nie tylko przenieść ducha literackiego pierwowzoru, w umiejętny sposób nakreślić kontury świata przedstawionego, ale też nadać mu dodatkowej głębi. W dalszym ciągu jest to „Opowieść podręcznej”, a więc relacja kobiety zniewolonej, która początkowo zmaga się z traumą po stracie rodziny, aby przetrwać w upiornej rzeczywistości przepowiadanej przez George’a Orwella, jednak nie brakuje w tej historii modyfikacji.

Dowiadujemy się bowiem, że prawdziwe imię Fredy to June Osborne. Pozornie niewielka informacja zasadniczo wpływa jednak na sposób przedstawienia bohaterki. Gdy pod koniec pierwszego odcinka widzimy, jak Elisabeth Moss – aktorka wcielająca się w tytułową rolę – wypowiada swoje imię, wówczas dokonuje się swoista przemiana. Kobieta pielęgnująca pamięć o dawnym życiu samodzielnie napędza się do buntu. Walki nie tylko o przetrwanie, zachowanie osobistej godności, ale również o zmianę świata, w którym przyszło jej egzystować. W serialu, podobnie jak i w dziele Atwood, ważne są akcenty filozoficzne, ale i melodramatyczne. Ekranowa podręczna to jednak, w odróżnieniu od swojej literackiej siostry, bohaterka w większym stopniu aktywna, starająca się wziąć sprawy w swoje ręce.

Offreda w serialu, której niewolnicze imię wzięło się od jej pana, komendanta Freda Waterfroda, również daje się jednak porwać melancholii zapisanej w retrospekcjach. Twórcy telewizyjnej adaptacji ukazują nam miniony bezpowrotnie (?) świat – codzienne rozmowy przy stole, pracę, przyjaźnie i randki, stopnowo rodzące się emocje prowadzące do prawdziwego wulkanu erotycznych przeżyć… Czegoś bezwzględnie zakazanego w Republice Gileadzkiej. Jak to się stało, że w miejsce normalności wprowadzone zostały rządy terroru i boleśnie purytańska moralność? Wątki zasygnalizowane, subtelnie naszkicowane przez Atwood są w serialu znacząco rozbudowane. Totalitarna rzeczywistość, mikroświat, którego przedstawicielem jest między innymi komendant odgrywany przez Josepha Fiennesa, budzi strach, a równocześnie fascynuje. Choć nie jest to z pewnością najwłaściwsze słowo, to nie da się ukryć, że serialowa wizja jest doprawdy hipnotyczna. Zwłaszcza że obserwujemy ją z różnych perspektyw.

Koszmar widziany przez wiele osób

Freda jest oczywiście centralną postacią, jednak równie ważny jest głos innych. Choćby Offgleny/Emily, podręcznej działającej w podziemnym ruchu oporu, Nicka, szofera komendanta, którego uczucia względem głównej bohaterki historii są wyjątkowo niejednoznaczne, czy Sereny Joy Waterford, żony pana domu w piekielnej przyszłości. Wcielająca się w tę postać Yvonne Strahovski wykazała się niemałym talentem do podkreślenia sprzecznych uczuć. Z jednej strony przywiązania do męża i chorej ideologii, którą pomagała zresztą sama kształtować, z drugiej zaś utrwalając na swojej twarzy rozczarowanie, ból i smutek spowodowany brakiem emocjonalnego zaspokojenia. „Opowieść podręcznej” to nie tylko obyczajowy dramat, ale również spojrzenie na różne obrazy kobiecości.

Serial jest też wartościowy ze względu na uwspółcześnienie – przeniesienie wydarzeń do naszej codzienności. To już nie rządy Ronalda Reagana, prezydenta, w którego czasach powstawała powieść Atwood, lecz panowanie Donalda Trumpa może stanowić pretekst do rozważań o tym, w jakim świecie przyszło żyć Fredzie. Widowisko emitowane na HBO GO nie stanowi jednak jednoznacznie politycznej manifestacji – absolutnie nic z tych rzeczy – to po prostu uniwersalny w formie obraz mrocznej wizji, w której rządzi kult silniejszego.

W telewizyjnej wersji nie zabrakło oczywiście zmian względem oryginału. Pominięto choćby wątek matki June, aktywnej feministki, znacznie różniącej się od wizerunku córki w książce Atwood. Literaccy bohaterowie są też na ogół znacznie starsi od serialowych bohaterów. Jedne akcenty zdecydowano się zredukować, inne – jak choćby wspomniane wcześniej kształtowanie się totalitarnego porządku – wyeksponować. Duch i wymowa są jednak bardzo podobne. Przynajmniej w pierwszym sezonie serialu, którego scenariusz powstał na kanwie powieści Margaret Atwood. Kolejne odcinki stanowią już twórcze rozwinięcie idei Kanadyjki. Zarejestrowano w nich pełniejszy obraz zniewolenia, a także działalność Mayday, ruchu oporu. W drugim, jak i trzecim sezonie nie brakuje momentów kontrowersyjnych, nie tylko z uwagi na przemoc i brutalność, bo o tym przekonać mogliśmy się już na samym początku serialu. Pytanie jednak o to, jak zmienia się telewizyjna „Opowieść podręcznej”, zostawiam wam do indywidualnego namysłu. Każdy twórca ma przecież prawo do twórczej zdrady, jak bywają charakteryzowane niekiedy praktyki adaptacyjne.

Inna sprawa, że fikcja spekulatywna Atwood to faktycznie materia podatna na eksperymenty. Kanadyjska pisarka zdaje się zresztą patronować serialowi Bruce’a Millera. Ba, pisarka wystąpiła nawet w epizodycznej roli, wcielając się w jedną z Ciotek, jak brzmiał tytuł kobiet nadzorujących proces indoktrynacji podręcznych. Wymowa tej sceny jest ważna również ze względu na to, iż ukazuje, że w opresyjnym systemie przeciwko kobietom działać mogą także inne kobiety. Indoktrynacja zniewala bez względu na wyznanie, orientację, klasową przynależność czy płeć.

Najbardziej przerażają jednak słowa Atwood, która powiedziała, że historia zapisana w „Opowieści podręcznej” jest nieustannie aktualna. Dzieje się w różnych, także współczesnych nam czasach. Niekoniecznie i nie tylko w naszym kręgu kulturowym – warto patrzeć szerzej. Literatura kanadyjskiej twórczyni i amerykański serial potrafią otworzyć oczy. Uwrażliwić na przemoc, nie tylko fizyczną, lecz również symboliczną. I pochłonąć bez reszty. Bo „Opowieść podręcznej” to wielkie, choć ukrywane emocje.