O każdym autorze opowiada Kundera w nieco inny sposób, o Gombrowiczu dostajemy na przykład głównie anegdoty, nie ma w „Zasłonie” szczególnie interesującej analizy jego twórczości (najciekawiej i najwięcej czeski pisarz pisze o „Ferdydurke”), ale na przykład rozważania o konstrukcji i znaczeniu w literaturze dzieła Tołstoja, czy samej scenie samobójstwa Anny Kareniny są już znakomite. Podobnie wybornych analiz doczekał się tu Musil z „Człowiekiem bez właściwości” i Broch z „Lunatykami”. Niezwykle pouczająco pisze też Kundera o Flaubercie („Madame Bovary" i „Szkoła uczuć") i jego zadziwiającej francuskiej percepcji.

Streszczanie idei zawartych w esejach mija się z celem, Kundera opowie o tym ciekawiej niż ja, ale o dwóch wspomnę. W pierwszej urzeka mnie jej piękno, widziałam już tę myśl wcześniej w „Barbarzyńcy w ogrodzie" Herberta (powtarzaną za T. S. Eliotem): literatura nie istnieje w porządku chronologicznym, nic niczego tu nie zastępuje, istnieje w przestrzeni, naraz, jest powiązanym milionami ścieżek mikrokosmosem. Może rozwijać się w nieskończoność, a przecież już jest dla pojedynczego człowieka nieogarnialna. Tak uświadamiana sobie „historia" literatury otwiera przed nami nieskończone przestrzenie. Zachwyca mnie ta analogia między literaturą i kosmosem.

Druga myśl dotyczy czasu. Skoro teraźniejszość nie istnieje, historia to mniej lub bardziej udane fikcje opowiadane z perspektywy przyszłości, powieść pełni funkcję utrwalacza, nie dlatego że ma takie zadanie - odwzorowywać swój czas, ale dlatego, że jest zapisem stanu realnego umysłu z konkretnego czasu, skamieliną, ze swej natury prawdziwą. W tym kontekście: Są przypadki, w których braku wielkiej powieści niczym nie da się powetować. - bez wielkiej powieści przepada przeszłość.

Powtórzę jeszcze za Kunderą, że kicz to „słodkawe odpadki sztuki” (oby nie dała się zasłodzić Akademia Szwedzka), że historia sztuki (w przeciwieństwie do tej zwykłej) nie znosi powtórzeń (oby pamiętała o tym Akademia Szwedzka) i że jedyną moralnością powieści jest wiedza; powieść, która nie odkrywa żadnej, dotąd nieznanej cząstki egzystencji, jest niemoralna (oby...)

Agnieszka Ardanowska