Nie będzie wiele przesady w stwierdzeniu, że trzeba być Jonassonem, żeby stworzyć TAKĄ fabułę. Gdyby powieść tę spróbował napisać ktoś inny, także umieszczając w niej afrykańską analfabetkę obok szwedzkiego premiera i chińskiego ambasadora, nastoletnią anarchistkę obok króla, nielegalną bombę atomową w samochodzie do przewożenia ziemniaków, mężczyznę, który nie istnieje, ale ma doktorat, hrabinę na emeryturze i agenta MOSADu z obsesją na punkcie prawie wszystkich wcześniej wymienionych, poniósłby spektakularną klapę. A Jonasson napisał spójną powieść, która wcale nie wydaje się absurdalna a do tego jest bardzo poczytna.

Zacznijmy jednak od początku, czyli tytułowej Analfabetki. Nombeko Mayeki to młoda dziewczyna, której zajęciem jest opróżnianie latryn w Soweto w Republice Południowej Afryki. Okazjonalnie dochodzi do tego wbijanie komuś nożyczek w udo w akcie samoobrony. Przypadek sprawia, że Nombeko przestaje być analfabetką i awansuje. Ma sprzątać biura w ściśle tajnym i chronionym obiekcie, w którym trwają prace nad budową bomby atomowej. Ochrona tego miejsca pociąga za sobą ważne konsekwencje – dziewczyna zostaje uwięziona na długie lata. Ponieważ ma dużo czasu, opanowuje nie tylko matematykę, fizykę, chemię i kilka pokrewnych nauk, ale także rozwiązuje problemy, z którymi nie mogą sobie poradzić twórcy potencjalnej bomby. Nawiązuje też nader przydatne znajomości, np. z rodzeństwem Chinek specjalizującym się w tworzeniu starożytnych figurek gęsi oraz truciu psów. Szybko okazuje się, że jej ogromna wiedza i talent przydają się jej pracodawcy a jednocześnie stanowią problem. Nombeko nie może legalnie opuścić ośrodka, wynosząc tajemnice wagi państwowej. Postanawia więc opuścić go nielegalnie, przypadkiem wynosząc bombę atomową. Dla ścisłości: owa bomba zostaje pomylona z suszonym mięsem antylopy, ale to dłuższa historia. I bardzo w stylu Jonassona.

Nombeko trafia do Szwecji razem z bombą. Tam poznaje braci, z których jeden nie istnieje i nastoletnią, zbuntowaną anarchistkę. Razem tworzą historię. Oczywiście całkowicie nieprawdopodobną. Co ciekawe, czytelnik podczas lektury wcale nie odnosi takiego wrażenia! Wszystko, choć całkowicie absurdalne, wydaje się być sensowne i logicznie powiązane ciągiem następstw. Trzeba niezwykłego talentu, żeby stworzyć takie połączenie. Warto dodać, że w książce nie brakuje historycznych odniesień, które całą fabułę czynią jeszcze bardziej rzeczywistą.

Styl Jonasa Jonassona jest wyjątkowym połączeniem spokojnej, rzeczowej narracji z całkowicie absurdalnymi wydarzeniami, które opisuje. Postaci są zarysowane bardzo dokładnie, ale raczej dają się poznać z czasem, nie są bohaterami długich opisów. Akcja toczy się spokojnie, jeśli w ogóle można tak nazwać fabułę, przez którą wciąż przewija się bomba. W porównaniu z osławionym „Stulatkiem…”, „Analfabetka” nie wypada ani lepiej, ani gorzej. Po prostu inaczej. Ale wciąż doskonale.  

Katarzyna Marondel