Dla Nabokova „Martwe dusze” kończą się wraz z ucieczką Cziczikowa z miasta NN. I rzeczywiście, druga część powieści wywołuje w czytelniku lekkie zakłopotanie. Znika Gogol magik, znikają migoczące kolory, srebrzyste mgły i tajemnicza atmosfera, cichną i rozpływają się pozostawione daleko za pędzącą bryczką żywe sylwetki Nozdriowa, Pluszkina, Sobakiewicza, Koroboczki i innych mieszkańców wymyślonej przez autora fantastycznej krainy. Dzieje się coś dziwnego. Na scenę wychodzą bohaterowie zdrowi, solidni, moralnie stabilni, słowem – paladyni. Posągowy, lecz dobroduszny Murazow, Kostanżogło, któremu każdy z nas bez lęku oddałby w zarządzanie cały swój majątek; niby wszystko w porządku, od nadmiaru pozytywnych postaci się nie umiera, można co najwyżej dostać lekkich mdłości, jednak zbyt wielki kontrast pomiędzy artystycznie pyszną częścią pierwszą a utrzymaną w tonie szkolnym częścią drugą sprawia, że czytelnik wierci się w fotelu, zastanawiając się, czy przypadkiem ciśnienie nie poleciało na łeb na szyję, bo jakiś ten dzień taki. Gogol zaczyna wykładać, uczyć, pokazywać rozwiązania, które należy czym prędzej w jego ukochanej Rosji wdrożyć, żeby pokonać diabła. Misterna budowla trzeszczy. Być może taki los niektórych wielkich rosyjskich pisarzy, że artysta w nich bije się nieustannie z człowiekiem odpowiedzialnym. (Polecam oczywiście, jako kompana do lektury, książkę Nabokova o Gogolu. Należy jednak uważać, ponieważ jest ona przebiegła, zaczyna się śmiercią pisarza, a kończy opisem jego narodzin. Zupełnie na opak. W dodatku nie ma w niej streszczenia fabuły, a opisany Gogol nie jest sobą, lecz tworem wymyślonym przez Nabokova: Nabogolem czy też Gogokovem).

Mimo wszystko to właśnie druga część - denerwująca, rozczarowująca - przydaje Gogolowi wymiarów, czyni go bardziej ludzkim, czyli doskonałym. Pozwala w pełni docenić artystyczne mistrzostwo początku. Przedziwny świat Rosjanina trudno z czymkolwiek porównać (chociaż na myśl przychodzi Philip K. Dick). Poza świetnymi dialogami, żywymi postaciami, przygodami Cziczikowa, jest w nim coś niepokojącego, jak dudnienie bębnów w mroku Morii; słyszany w ciszy zapadającego zmierzchu odgłos kroków, znikająca za horyzontem droga, wspomniana mimochodem liczba, toczące się koło bryczki – wydaje się, że pulsujące, pulchne i gładkie coś zaraz wyrwie się z płaskości strony i oblepi świat ciekawskimi mackami. Wyobraźnia Gogola na nieszczęście dla niego i szczęście dla nas nie zna granic.

Cziczikow, główny bohater, jest uroczą gogolowską kreaturą, pełzającą wśród innych ciekawych stworów zaludniających miasto NN i okolice w celu zakupienia od nich „martwych dusz”, nieżyjących lub zbiegłych chłopów pańszczyźnianych, za których do następnego spisu ludności właściciele i tak muszą płacić podatki. Jego wina nie jest wielka, cele niezbyt ambitne. Polski czytelnik po raz pierwszy ma możliwość przeczytania obu części przetłumaczonych przez tego samego tłumacza. „Martwe dusze” zostały wydane nakładem Znaku w serii 50 na 50.

Rafał Łukasik