Charles Glass to znany dziennikarz wojenny i autor książek o II wojnie światowej. Relacjonował wiele wojen na całym świecie i uciekł z szyickiej niewoli. Zna z własnego doświadczenia trudy pierwszej linii frontu. Mało który pisarz jest lepiej przygotowany, by opowiedzieć historię dezerterów z armii alianckich.

Oczywiście nie sposób w jednej książce zebrać wszystkich historii. Według autora tylko z armii USA i Wielkiej Brytanii zdezerterowało przez całą wojnę 150 tys. osób. Części się upiekło, część skazano na więzienie, część na śmierć, ale ten ostatni wyrok wykonano tylko w jednym przypadku. Dlatego „Dezerterzy” opisują historię trzech żołnierzy, którzy w jakiś sposób prezentują różne oblicza dezercji, tematu, o którym wciąż mówi się wyjątkowo niechętnie.

Pierwszym z nich jest Steve Weiss, który walczył we Włoszech i na południowym froncie we Francji. Nie zdezerterował z tchórzostwa. W czasie wojny odcięty od swojej dywizji współpracował z francuskim ruchem oporu, po powrocie do sił amerykańskich chciał się przenieść do sił specjalnych. Armia odmówiła i wysłała go z powrotem do dowódcy, któremu Weiss nie ufał. To i trudy życia pod nieustannym ostrzałem spowodowały dezercję i załamanie psychiczne.

Drugi to John Bain, bokser i poeta. Walczył w Afryce, gdzie zdezerterował po raz pierwszy pod wpływem szoku, gdy zobaczył jak jego koledzy rabują trupy. Trafił do ciężkiej kolonii karnej, skąd wyciągnęła go armia potrzebująca uzupełnień we Francji. Po raz drugi zdezerterował tuż po wojnie, uciekł do Leeds, potem do Londynu i tam żył przez kilka lat pod przybranym nazwiskiem, póki Winston Churchill nie ogłosił amnestii.

Trzecim przypadkiem jest Alfred Whitehead. Prosty chłopak ze wsi, analfabeta o trudnym dzieciństwie. Wziął udział w desancie na Normandię, a potem walczył we Francji. Lubił kobiety, alkohol i zabawę, i nie raz dopuszczał się „samowolnych oddaleń”. Ostatecznie zdezerterował, gdy po wyleczeniu rany skierowano go do innej dywizji niż chciał. Uciekł do Paryża i tam związał się z podziemiem przestępczym rabującym wojskowe konwoje z zaopatrzeniem.

Autor nie skupia się na tych trzech postaciach. Raczej używa ich historii, by przechodzić od problemu do problemu. Historia Baina daje mu pretekst, by opowiedzieć o fatalnych warunkach panujących w koloniach karnych dla dezerterów. Przy dziejach Whiteheada dokładnie opisuje jak dezerterzy wsiąkali w półświatek przestępczy i jakim kolosalnym problemem dla armii alianckich byli gangsterzy rabujący zaopatrzenie. Z kolei Weiss staje się powodem do opisania bezdusznych biurokratycznych procedur i fatalnej opieki prawnej przed sądami wojskowymi.

Trójka bohaterów zapewne nigdy się nie spotkała, ale łączy ich jedno - służyli w piechocie. Glass starannie analizuje czynniki dezercji, w których piechota zdecydowanie przodowała. Zwraca uwagę na obciążenie psychiczne spowodowane nieustanną służbą na pierwszej linii. Wskazuje, że piechota, której żołnierze stanowili 14% wszystkich, poniosła 70% wszystkich strat w czasie wojny. Wreszcie zauważa jakim szokiem dla prostych szeregowych był widok tysięcy żołnierzy, którzy służą daleko za linią frontu. Według różnych szacunków w armiach USA i Wielkiej Brytanii w czasie II wojny bezpośredni kontakt z nieprzyjacielem miało na raz ok. 10-15% żołnierzy.

Książka napisana jest znakomicie i przypomina raczej reportaż niż historię. Glass stara się pokazać jak wielu dezerterów to ofiary problemów psychicznych, którzy powinni trafić do szpitala, nie do więzienia. Jednocześnie nie ukrywa mrocznych stron dezercji - morderstw, rabunków, alkoholu i kobiet o niezbyt ciężkich obyczajach.

Książka oparta jest w dużej mierze o wspomnienia bohaterów, jednak Glass starannie sprawdza ich słowa i demaskuje m.in. mitomana Whiteheada. Poza tym autor dokładnie zakreśla tło opisywanych wydarzeń, streszcza kolejne ofensywy i opisuje położenie strategiczne walczących oddziałów. To sprawia, że książka będzie jasna i zrozumiała także dla czytelnika, który nie ma w małym palcu całej historii II wojny światowej w Europie.

„Dezerterzy” to lektura obowiązkowa dla wszystkich zainteresowanych historią wojskowości i II wojny światowej.  

Krzysztof Krzemień