Ponad trzysta stron dobrej lektury i rzetelna kilkunastronicowa bibliografia stanowią przekrój XX-wiecznej, przeciwstawiającej się stereotypom, trudnej historii małych, walecznych narodów Czechów i Słowaków. Pytanie tylko, o co oni walczyli? Mój ojciec wiele razy opowiadał, że za czasów jego młodości, przypadającej na lata 70. ubiegłego wieku, powszechny był pogląd, iż Czesi i Słowacy za komuny mieli jak w raju, pełne półki towarów, nawet tych luksusowych, kurorty górskie i dużo piwa. Po lekturze Surosza mogę powiedzieć, że perspektywa czytelnika powielającego tę kliszę powinna się nie tyle zmienić, ile wzbogacić o kilka spostrzeżeń, że nie było tak różowo, bo każda wolność miała swoją cenę.

Opisywane dążenia do niepodległej Czechosłowacji, strukturalnie złożony ruch oporu w czasie drugiej wojny światowej, Praska Wiosna zdławiona okrutnie przez komunistów czy geneza aksamitnej rewolucji oraz wzajemne sympatie i antypatie Czechów i Słowaków burzą obraz wesołego, obojętnego Czecha niefrasobliwie zajadającego knedlika przy piwie – oportunisty i karierowicza. Dramatyczne wybory między złem a mniejszym złem bohaterów powieści Surosza, poczucie bycia między młotem a kowadłem (Hitlerem, a potem Stalinem) przedstawione są pięknym literackim językiem. W książce nie brakuje odniesień do filozofii i humanizmu, który prawdopodobnie pomógł bohaterom przetrwać, albo przynajmniej trwać w wierze w odrodzone państwo czeskie i słowackie.

Autor z lekkością przeplata historie zbrodniarzy – tych najbardziej kontrowersyjnych, jak Karl Hermann Frank, nazistowski zarządca Protektoratu Czech i Moraw, czy Josef Tiso, wojenny prezydent Słowacji, i bohaterów – tych romantycznych i zuchwałych, jak Josef Frantisek, pilot znanego na całym świecie polskiego Dywizjonu 303, czy cichych, jak Jiri Gruntorad, strażnik zakazanych w czasach komunizmu książek. To, co może ująć czytelnika, to to, że mamy tu nie tylko światowych polityków, jak Masarykowie i Benes, pisarzy, jak Havel czy Seifert – laureat literackiego Nobla, ale też głosy mniej znanych, kobiecych bohaterów czechosłowackiej historii, np. żony Masaryka, Charlotty, czy aktorki Vlasty Chramostovej.

Historia, jak mówią wieki, nie dyskryminuje ze względu na płeć, poglądy polityczne czy pochodzenie, a historia Pepików potwierdza, że każdy reżim totalitarny i każda krwawa rewolucja pożera swoje dzieci, zaś życie poszczególnych jednostek trudno jednoznacznie ocenić. Wiele tajemnic śmierci polityków i ustawionych procesów komunistycznych wciąż czeka na wyjaśnienie, z pewnością jednak autorowi udało się zachęcić do poznawania kolejnych tajemnic naszych najbliższych południowych sąsiadów.

Alicja Klebba