W „Martwych duszach” Gogol porusza problem oddziaływania ustroju pańszczyźnianego na kształtowanie się oblicza moralnego warstwy panującej. Prezentując bogatą galerię typów ziemiańskich, dowodzi destrukcyjnego wpływu tego prawa na psychikę ludzką, upatruje w nim źródła ułomności moralnej i pustki duchowej szlachty, żyjącej w atmosferze wielowiekowych tradycji społecznego pasożytnictwa. Z mistrzowskim kunsztem i demaskatorską pasją rysuje odpychający wizerunek tego środowiska, świat upośledzonych moralnie, bezdusznych ludzkich manekinów, Rosje ludzi martwych. Podobne ujęcie tematu, zagęszczenie komiczno-satyrycznych akcentów w powieści nadało „Martwym duszom” jednoznaczną wymowę oskarżenia, a nawet negacji ustroju pańszczyźnianego.