Obyczajowość i życie codzienne na przestrzeni wieków, to jeden z najbardziej fascynujących typów dyskursu historycznego. Można na przemiany patrzeć syntetycznie, można odczytywać je poprzez współczesne kalki, można dokonywać detalicznych analiz mikrospołeczności i interpolować na większe zbiorowości. "Życie po europejsku. Od czasów najdawniejszych do współczesności" Wolfganga Reinharda to solidny głos w dyskusji o tym, kim jesteśmy, skąd pochodzimy i jak rozumiemy procesy dziejowe.

Opiniowana monografia stanowi panoramę dziedzictwa kulturowego Europy i jej mieszkańców. Autor systematycznie zreferował człowieka, ujmując w historyczną zmienność rozumienie jestestwa, w trzech dużych blokach: CIAŁO (higiena osobista i ubiór, seksualność, zmysły i cierpienie, choroby i śmierć), BLIŹNI (małżeństwo i rodzina, zmiany podczas dorastania, edukacja, grupowość relacji, odmienność, stosunek do państwa, zderzenia kultur), OTACZAJĄCE ŚWIATY (jednostka wobec idei, gospodarki, wytworów kultury, rozumienia siebie i transcendencji).

Nie jest to popularna praca, w której pejzaż zachowań życia codziennego przybliża się poprzez zreferowanie dość luźno powiązanych ze sobą faktów, w stylu 'w XVII wieku używano widelców', 'dziecko do XVIII wieku traktowano jak nieuformowany dorosły' czy 'higiena osobista w późnym średniowieczu była na wyższym poziomie niż w XVII wieku'. U Reinharda fakty te są podane, ale stanowią zaledwie tło dla prezentowanych procesów przemian. Można więc zetknąć się z przekrojowym opisaniem i porównaniem pewnych zjawisk na przestrzeni setek lat na jednej stronie książki. W takich nowatorskich konstrukcjach traci na znaczeniu dość naiwne odczytanie historii, jako ewolucji zmian w jednym pożądanym i słusznym kierunku. Takim sposobem pada chociażby mit o jednostajnie cywilizującym się procesie rozumienia relacji partnerskich miedzy mężczyznami a kobietami. Mieszczańskie społeczeństwo XVIII wieku wycofało bowiem sporo przywilejów dostępnych kobiecie w średniowieczu i dobie renesansu (str. 205). W efekcie wyciszone zostały również pozytywne emocje okazywane dzieciom i zastąpione dyscypliną; uczucia stały się tabu (str. 227).

Wielość tematów, które stanowić mogą punkt wyjścia do rekapitulacji moich dotychczasowych sądów sprawiała, że lektura nie może nudzić mimo żargonu akademickiego. Przykładem jest chociażby ciekawe odczytanie, zmitologizowanego współcześnie do jednowymiarowego rozumienia, średniowiecznego umartwiania. Ciało było wtedy narzędziem zbawienia (str. 58), a nagość czymś innym jak cielesność (str. 68) . Również relacje homo i hetero seksualne, to nie długie pasmo 'ciemnoty' z rewolucją '68. W starożytnej Grecji męskie stosunki homoseksualne były elementem etosu wojskowego (str. 88), o czym warto pamiętać przy okazji komentowania współczesnego rozumieniu 'męskości', dając sobie przy okazji margines do bardziej elastycznego i mniej ideologicznego podejścia.

Nie sposób opisać w krótkiej opinii wszystkich ciekawych faktów, które często porozrzucane po wielu publikacjach, tu znalazły miejsce w spójnym wywodzie. Pięknie opowiada autor o roli śmiechu (str. 104, 466-467), historii brandy, ginu i herbaty (str. 118, 142), początkach cenzury (str. 294) i życia kawiarnianego (str. 136) czy narodzinach myślenia ekologicznego w XIV wieku (str. 364). To takie ciekawostki, które wplatane w większe dyskursy dają oddech przed pogłębionymi analizami.

Z przekrojowych tematów, do najciekawszych zaliczam dyskusję nad przypisywaną śmierci rolą i rozumieniem jej na przestrzeni wieków (str. 179), czy nieoczywistych i niejednokierunkowych zmianach w pojmowaniu małżeństwa i wypracowywanego stopnia formalizacji związków (str. 195-196) . Ponieważ 'europejskość' często definiowano poprzez odrzucenie pewnych idei, zachowań i grup społecznych, Reinhard problem inności opisał dość detalicznie. Pokazał sytuację Żydów i Cyganów na przestrzeni wieków, zreferował rolę i sytuację włóczęgów, prostytutek i różnej maści nieosiadłych, niegodnych, wyrzuconych na margines, nieujętych w stany, cechy czy gildie (str. 289-303). W tle tej ciekawej dyskusji pojawia się istotne słowo 'cześć', jako główne źródło tożsamości, pozycji społecznej i stopnia przynależnego szacunku. Człowiek średniowieczny i wczesnonowożytny formował się od urodzenia w liczne relacje, które stanowiły z reguły sztywną konstrukcję świata społecznego.

W epoce nowożytnej ważnym kluczem porządkującym relacje, było słowo 'honor'. Jego kariera w XVIII i XIX wieku zaowocowała, w wyniku doznanej obrazy, pojedynkami dżentelmenów. Stąd już blisko było autorowi do ciekawej dyskusji o ewolucji słów niecenzuralnych i istotnych w tym temacie różnicach między narodami (str. 456-463).

Do odczytania kodów kulturowych, które wynikają z historii europejskiej, potrzeba podejścia wielostronnego. Autor "Życia ..." dotyka każdej sfery codziennego jestestwa. Łączenie faktów w erudycyjnym argumentowaniu przyczyn i skutków zachodzących procesów dziejowych, może wywołać u czytelnika przekonanie o nieuchronności wniosków formułowanych. Łączenie klasycznej historii, antropologii kultury, socjologii, etnologii generuje podczas lektury wiele pytań, które trudno byłoby uzyskać bez synkretyzmu. Takie nowatorskie spojrzenie jest dobrym punktem startu w poszukiwaniu korzeni kulturowych, często ignorowane czy infantylizowane w ponowoczesnym świecie 'multi', 'tech', 'brawo ja'.

To, co przebija w tle całej książki, to zaniepokojenie autora kursem przemian społeczno-obyczajowych z pesymistycznym odczytaniem kondycji człowieka na początku XXI wieku. Sednem wydaje się słowo 'tożsamość', jako zagubiony kluczowy czynnik pozycjonujący życie ludzkie. Z jednej strony, jak dowodzi autor, Europejczycy odrzucili klasyczne struktury spajające wspólnoty (przez długie wieki to był kościół i równolegle wspólnota lokalna rodzinno-sąsiedzka, zaś od XVIII wieku rodzące się państwowości), z drugiej w bezradności braku stabilnego sensu, zaczynają budować 'atomowe struktury' przynależności efemerycznej do grup, dających złudzenie samorealizacji i spełnienia w pozornej wyjątkowości. Ta niepokojąca panorama zagubienia opisana syntetycznie na str. 246-258 jest krzykiem historyka, rozumiejącego procesy z konsekwencjami na długie dziesięciolecia, jeśli nie stulecia.

W ogólnym pejzażu kondycji człowieka europejskiego, autor pokazuje, że wyrastając z dziedzictwa tekstu, obrzędu, obrazu, klimatu (skutkującego strojem i pokarmem) i chrześcijańskiej wizji duchowości, w kilka ostatnich stuleci dokonaliśmy fundamentalnych przeobrażeń stabilnego dotychczas środowiska społecznego. Racjonalizm, rozwój nauk przyrodniczych i uzależnienie od czasu, jako regulatora doprowadziło do zaniku lub istotnych przeobrażeń stabilnych relacji społecznych, kodów, symboli. Wiek XX z kultem informacji, to istna wolta ku dążeniu do samorealizacji, poszukiwania własnej drogi duchowej, budowania potrzeb na miarę. W efekcie staliśmy się podatni na nowe zagrożenia generujące frustracje, lęki, zagubienie ideowe i podatność na manipulacje.

Przy okazji śledzenia przemian obyczajowych, Reinhard dokonuje ciekawych podsumowań zaplecza uprawiania antropologii historycznej. Porównuje dominującą szkołę francuską z innymi podejściami do historii społecznej. Bada tropy odkryte przez Webera, Eliasa czy Durkheima. Na uwagę zasługuje imponująca bibliografia zawierającą ponad 2300 pozycji. W efekcie książka możne stanowi dobry akademicki podręcznik uzupełniający dla wszystkich kierunków humanistycznych (i nie tylko).

"Życia po europejsku" nie da się czytać szybko i w 'niesprzyjających' skupieniu warunkach. Mógł się do tego przyczynić tłumacz, który w wielokrotnie złożonych zdaniach unikał jak ognia przecinków, nie ułatwiając zrozumienia wywodu autora. Jednak po tej lekturze, pewne banalne czy popularnie podane płytkie sądy, opisujące obyczajowość naszych przodków, nie będą stanowiły asumptu do demagogii, jednostronnych ocen czy nieuprawnionej wyższości.

Polecam

Obyczajowość i życie codzienne na przestrzeni wieków, to jeden z najbardziej fascynujących typów dyskursu historycznego. Można na przemiany patrzeć syntetycznie, można odczytywać je poprzez współczesne kalki, można dokonywać detalicznych analiz mikrospołeczności i interpolować na większe zbiorowości. "Życie po europejsku. Od czasów najdawniejszych do współczesności"...