Jeśli ktoś lubi snucie się opowieści bez wyraźnych zdarzeń – Pamuk jest dla niego. A jest spośród czego wybierać, bo pisarz to płodny i od kilku lat popularny w Polsce za sprawą Wydawnictwa Literackiego, które wydaje wszystkie jego powieści (w jednolitej atrakcyjnej szacie graficznej, co warto podkreślić). We wrześniu ukazała się siódma już w naszym kraju powieść pisarza: „Czarna księga”.
Moje spotkanie z noblistą Pamukiem rozpoczęłam „Śniegiem”, który właściwie niezbyt mnie zachwycił, choć już tam bohater odbywał wędrówkę, podczas której pozornie wiele się działo, ale - miałam wrażenie - wydarzenia przegrywały z opowiadaniem o nich, z narracją. Urok tego typu pisania rozkwitł dla mnie w „Nazywam się Czerwień”, której świat ilustratorów mnie pochłonął. Po kolejnych powieściach chętnie sięgnęłam po „Czarną księgę”.

Znów mamy do czynienia z utworem wielostronicowym (ponad 600 stron), pisanym „niespiesznym” stylem: długie, bogate zdania, z oszczędnie wprowadzanymi dialogami i stałą zasadą, by co chwila pozwolić narratorowi uciec od bieżących wydarzeń w przeszłość, w opowieści o ludziach, rzeczach, zdarzeniach. Nie można powiedzieć, że Pamuka czyta się „jednym tchem” – raczej czyta się go długo, poddając się rytmowi opowieści, czasem także znużeniu, choć ta proza hipnotyzuje.

Czym tym razem? Na pozór historią detektywistyczno-kryminalną. Oto Galip, przeciętny adwokat stambulski, wraca pewnego razu do domu i zamiast żony, pięknej Rüyi, zastaje w nim jedynie liczący 19 wyrazów pożegnalny list. Odtąd najważniejszym jego celem będzie odnalezienie żony oraz – jak się okazuje – równolegle zaginionego kuzyna Celâla, popularnego felietonisty czołowego stambulskiego dziennika. Felietony Celâla pozwoli nam autor zresztą czytać równolegle z relacją z wędrówki Galipa.

Tak naprawdę dostajemy jednak nie historię, w której ktoś szuka kogoś, a opowieść o historii szukania, opowieść o rozpoznaniu, że świat jest tajemnicą, zbiorem znaków, które należy odczytać, by dotrzeć do prawdy, o tym, kim się jest. A zagadnienie to: „kim jestem?”, „kim jest on?” pozostaje jednym z kluczowych zagadnień powieści i jest odmieniane wielokrotnie. A to gdy Galip rozmyśla nad niedostępnością dlań świata Rüyi czy nad wcieleniami Celâla, a to gdy przywołuje historie fałszywych cesarzy czy snuje traktat o niechcianych manekinach (przypominał mi się Schulz!), gdy dostrzega przenikanie kultury zachodniej do tradycyjnego świata tureckiego i gdy chwyta za pióro.

Galip próbuje dociec prawdy z opowieści zewsząd zasłyszanych, a autor raczy czytelnika niezliczonymi wręcz mikrohistoriami wywiedzionymi z dzieł mistycznych islamu, z „Baśni tysiąca i jednej nocy”, z anegdot, opowieści ludowych, kronik dziennikarskich, z filmów tureckich i amerykańskich. Każdemu rozdziałowi towarzyszy motto, choć pierwsze z nich brzmi: „Nie używajcie motta. Zabija tajemnicę ukrytą w dziele” . Autor nieustannie gra z czytelnikiem, wiedzie go – jak Galipa, po Stambule niby mu znanym, a jednak odkrywanym na nowo – po przestrzeniach kulturowych, myślę, że dla przeciętnego czytelnika europejskiego, jakim w tym momencie sama się czuję, nieznanych.

Jest w powieści świat przeżyć prywatnych oraz doświadczeń politycznych, rodzina, ale i państwo, miłość, ale i zbrodnia, przestrzeń oswojona, ale też taka, którą oswaja się na nowo, jest pisanie i refleksje o pisaniu. Realizm i metafizyka. Prawda, ale i blaga. Jest bogactwo.

Justyna Radomińska