Na pozór jest to thriller obyczajowy osadzony w kręgu uczniów i nauczycieli we współczesnej szkole średniej w Niemczech. Jednak autorka sięga głębiej, ponieważ pod sensacyjną akcją skrywa się traktat o paradygmacie moralności dziś i o zasadności funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Sama jest z wykształcenia prawniczką i najwyraźniej nie dawało jej spokoju, na jakiej podstawie w czasach, w których religijność należy do przeszłości, oparty na religijnym paradygmacie system wartości wciąż jest tym, w oparciu o który można skazywać i sądzić ludzi. Wartości zapisane w prawie, odziedziczone po religiach zdradzonych dla konsumpcji, nie są już bowiem przestrzegane właściwie przez nikogo, a zwłaszcza przez ludzi młodych - są dla nich martwe. Czym więc kierują się współcześnie ludzie, jeśli nie kodeksem moralnym, co może w takiej sytuacji być ostatnią instancją, do której może odwołać się prawo? Tezą autorki jest: pragmatyzm. Przestępcy są pragmatyczni, podobnie jak zwierzęta - gdy są głodne, postępują po najmniejszej linii oporu. I zwierzęta, i ludzie są w tym przewidywalni, mogą więc być ogarnięci jakimś systemem, jakąś teorią, nawet jeśli będzie nią już tylko teoria gier - bożyszcze współczesnej ekonomii.
Tematyką i nieco formą Juli Zeh nawiązuje tutaj do "Człowieka bez właściwości" (w powieści istnieją też bezpośrednie odwołania do tej powieści - lektura w ramach zajęć lekcyjnych) Musila - bohaterowie czują tylko, że w czymś są inni od pozostałych ludzi a ponadto, nie mając własnej woli, starają się odnaleźć siły i prądy zmieniające całą społeczność by poddać się ich wpływowi, dać się porwać przez wydarzenia. Musil także widział prawo jako skostniałą formę, która nie pasuje do rzeczywistości i winna być przez życie korygowana.

Bo kto w dzisiejszych czasach może być jeszcze przywiązany do dawnych wartości? Może jacyś rozbitkowie z innych światów, na przykład emigranci z katolickiej Polski, jak nauczyciel (nomen-omen) Smutek. Jest smutny (choć tego nieświadom), ponieważ nie jest w stanie samodzielnie wpłynąć na swój los, gdyż trzyma się kurczowo wpojonych przekonań i ideałów, które mu nie służą. Ale młodzi bohaterowie powieści - Alev i Ada (alef to pierwsza litera w alfabecie, być może to imiona początku Nowej Ery?) - jedyny absolut upatrują już tylko w grze, polegającej na manipulowaniu ludźmi. Chcą (przede wszystkim na gnostycki sposób diaboliczny Alev) stać się demiurgami cudzych losów, wyrywać ich z ich skostnienia i uwięzienia w zastygłym schemacie dobra i zła. Nie z altruizmu, lecz z ciekawości, jak potoczy się gra, jak zachowają się żywe pionki. Bo ludzie, z których większość jest nieruchawa i oportunistyczna, jak muchy w lepie tkwiąc w okowach dysfunkcjonalnej już moralności, nie potrafią sobie sami pomóc, by stać się szczęśliwszymi, przekraczając przyjęte zasady, reguły i prawa. Trzeba ich do tego zmuszać. Alev i Ada są młodzi i wyjątkowo inteligentni, i choć sami nie wiedzą jeszcze zbyt dokładnie, czego chcą i do czego zmierzają, nie satysfakcjonują ich zastane cele, rozrywki, pozorny świat wartości, który już się i tak zawalił. Poszukują nowego absolutu. Dla generacji ich nauczycieli takim absolutem bywa jeszcze miłość, bycie z drugim człowiekiem do końca. Dla młodych nadrzędnym mechanizmem rządzącym światem, mechanizmem, który jako jedyny zachował jeszcze jakieś jasne, czytelne reguły, jest gra. Gra ludzkimi marionetkami, gra z emocjami.
I choć końcowa mowa Ady w sądzie jest może trochę naciągana, to sam traktat o moralności, o sprawiedliwości i możliwych implikacjach rozwoju społeczeństwa sięga głęboko pod skórę, bo też czujemy, że wnioski, do których dochodzi autorka, ukazując je poprzez bohaterów powieści, mają coraz więcej wspólnego z dzisiejszym światem.

Warto też wspomnieć o języku - poetyckim acz dowcipnym, zwłaszcza w opisywaniu pogody i zjawisk natury ("Księżyc utknął na niebie, jak fałszywa moneta w automacie na papierosy" - tłum.własne), które niczym chór w tragedii antycznej zapowiadają, co się będzie działo, a niekiedy wręcz wpływają na przebieg wydarzeń. W tekście autorka używa wielu różnorodnych środków stylistycznych, m.in. odwołań do istniejącej literatury, ale pojawia się też fikcyjna współczesna powieść ("Fliegende Bauten" - Budowle tymczasowe), która ma być obrazem systemu wartości młodego pokolenia. Jej fragmenty i "program ideowy" współbrzmiący z odczuciami młodego pokolenia streszcza Zeh ustami głównej bohaterki, Ady: "dużo bezsensownego seksu z przyjaciółmi i przygodnymi znajomymi; podróże do Paryża, Belgradu i Fitzroy; monologi wewnętrzne w nędznych pokojach hotelowych - nic ciekawego dla ludzi kierujących się męskim systemem wartości". W całej powieści akcja opowiadana jest trochę tak, jak na procesie - przy udziale publiczności, bo narrator niejednokrotnie wprost zwraca się do czytelnika. To też pewna gra.

Nie bez znaczenia dla przesłania całej powieści i działania jej najbardziej inteligentnych uczniów jest patron szkoły, Ernst Bloch, krytyk religii, którego myśli na sztandary brały ruchy kontestacyjne lat 60-tych i teologia wyzwolenia, i jego słowa funkcjonujące jako motto tego liceum dla zdolnej młodzieży: "Myśleć oznacza przekraczać" (Überschreiten). Przy czym reakcyjna dyrekcja szkoły (jak i wszelka władza) chciałaby to słowo zmienić na "Beschreiten" - "kroczyć za kimś", zaś młodzi wręcz jako "Bestreiten" - "kwestionować" - i tu na pewno są bliżsi temu, co miał na myśli patron ich szkoły.

To najbardziej fascynująca powieść, jaką ostatnio przeczytałem.

Na pozór jest to thriller obyczajowy osadzony w kręgu uczniów i nauczycieli we współczesnej szkole średniej w Niemczech. Jednak autorka sięga głębiej, ponieważ pod sensacyjną akcją skrywa się traktat o paradygmacie moralności dziś i o zasadności funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Sama jest z wykształcenia prawniczką i najwyraźniej nie dawało jej spokoju, na jakiej...