Nie trzeba zbyt mocno rozwijać stwierdzenia, że Jurij Andruchowycz jest mistrzem formy, nota bene – postmodernistycznej formy, pisarzem który we współczesnej literaturze ukraińskiej wypracował swoją mocną pozycję. Wydana w 2000 roku po raz pierwszy w Polsce przez Wydawnictwo Czarne „Moscoviada. Powieść grozy” jest książką, która czytelników nawykłych do konwencjonalnej logiki fabularnej może przyprawić o zawrót głowy, podobnie zresztą jak późniejsze równie mocno eksperymentalne „Dwanaście kręgów”. Andruchowycz jako dojrzały i świadomy literackich tradycji prozaik, przenikliwy obserwator i prześmiewca zarazem, czerpie bowiem z wypracowanych konwencji i stylów powieściowych takich, jak pamflet polityczny, Huxleyowska antyutopia, autobiografizm, sparodiowana do granic możliwości love story, sięga po elementy thrillera, stwarzając po pierwsze nową literacką jakość, po wtóre łamiąc nawyki czytelnicze odbiorców. Genologiczna wielowymiarowość tekstu, tak charakterystyczna dla Ukraińca intertekstualność oraz językowa wirtuozeria czynią z „Moscoviady” (jakże epicki tytuł!) książkę wpisującą się w tradycję inteligentnej prozy mierzącej się z problematyką obywatelskiego zaangażowania w sprawy natury politycznej. Andruchowycz posiada poza tym twórcze podejście do języka, bawi się stylistyką, grą słów, żongluje elementami gatunkowych konwencji, zestawiając z sobą te – zdawać by się mogło – niemożliwe do połączenia.

„Moscoviada” powinna stać się tekstem współtworzącym nowy literacki kanon w prozie Europy Środkowo-Wschodniej. I nie jest to stwierdzenie na wyrost, gdyż powieść autora „Dwunastu kręgów” jest chyba jedną z najważniejszych narracji na temat upadku komunistycznego imperium, którego konsekwencje dla mieszkańców tej części Europy są bezsprzecznie odczuwalne, a wygłaszane deklaracje bohatera dotyczące odłączenia się Ukrainy od Rosji, czternaście lat po premierze, dzisiaj, w stanie konfliktu zbrojnego pomiędzy Ukrainą a Rosją zyskują nowy, polityczny kontekst. „Moscoviada” stanowi też przykład literatury komentującej pewną konkretną sytuację polityczną. To groteskowa, literacka wariacja na temat rozpadu totalitarnego systemu, drwiąca w swej wymowie opowieść o tym, jak rozłaził się kolos na glinianych nogach.

Historia opowiedziana przez Andruchowycza w „Moscoviadzie” dotyczy jednodniowego pobytu w Moskwie ukraińskiego poety Ottona von F. Niczym wyjęta z „Ulissesa” włóczęga głównego bohatera po stolicy sowieckiego imperium u progu jego upadku, przeobraża się w dantejską podróż przez kolejne kręgi piekła, zarówno tego osobistego, jak i tego które w jakimś sensie definiuje postimperialną świadomość zbiorową ukraińskiego społeczeństwa. Ten dzień Ottona von F. rozpoczął się fatalnie, bohater nie jest w stanie dokończyć żadnej z zaplanowanych spraw, stracił ukochaną, a do knajpy trzeba zabierać słoiki, bo brak w niej kufli na piwo. Punktem kulminacyjnym tej jakże groteskowej, pełnej trudów, wypełnionej niespodziewanymi sytuacjami podróży po gnijącym mieście będzie zabicie w moskiewskich podziemiach (ostatnim kręgu piekła) kukieł dawnych władców Rosji – Ivana IV Groźnego, carycy Katarzyny II, żelaznego Feliksa Dzierżyńskiego, Włodzimierza Ilijcza Lenina, obradujących nad sposobami ocalenia komunistycznego systemu. Gest unicestwienia dawnych ucieleśniających imperialne zapędy Rosji demonów oraz samobójczy strzał przez poetę w głowę posiada swoją nieskrywaną symbolikę. Andruchowycz świadomy jest przeciętności swojego narodu, jego wielowiekowych problemów z wielkim sąsiadem. Dyskurs „Moscoviady” charakteryzuje brak złudzeń. Jej bohater, jak wszyscy ludzie skażeni komunizmem zmierza do nowej Europy u progu lat dziewięćdziesiątych okaleczony, z symboliczną kulą w głowie.

Erudycyjna gra pisarza z odbiorcą, unieważnianie literackich hierarchii, przywoływanie konwencji, stylów, rozbudowana intertekstualność (sięganie przez prozaika z Iwano-Frankiwska między innymi do twórczości Bułhakowa, Kafki, Joyce’a, Dantego) sprawia, że jest to powieść wielopoziomowa, wpisana w tradycję, a stworzenie jej nie bez poczucia humoru (Toż to najprawdziwsza księga śmiechu! – z recenzji Dariusza Nowackiego dla „Polityki”) osłabia grozę komunistycznego reżimu, choć zniwelować w pełni Kafkowskiego poczucia osaczenia nie sposób. Moskwa widziana oczami ukraińskiego poety mierzi go, wzbudza w nim wstręt. Otto włócząc się po mieście bez celu, przemierza ulice, podziemia, knajpy, akademiki i sklepy. Towarzyszy mu wszechogarniający marazm, degrengolada. To miasto tysiąca i jednej katowni. (…) Miasto syfilisu i chuliganów, ulubiona bajka uzbrojonych łotrów. (…) Lokatorzy tutejszych więzień mogliby dorównać niejednemu z europejskich narodów. (…) To miasto strat. Dobrze byłoby zrównać je z ziemią – myśli nasz bohater. Jeszcze co najmniej jeden aspekt tej powieści wart jest zasygnalizowania. Nazwałabym go ukrytym autobiografizmem. Pojawiające się w powieści pocztówki, przedstawiają rodzinne miasto Andruchowycza, wspomniany już Iwano-Frankiwsk.

Rzecz wyśmienita, bez wątpienia godna uwagi, lektura dla ludzi z naszej części Europy dotkniętych mackami komunizmu.

Justyna Anna Zanik