PRZEWODNIK PO ZAKAMARKACH UMYSŁU

Przystępując do lektury „Demiana”, obawiałem się tego, co krytycy najczęściej zarzucają powieściom Hermanna Hessego (1877-1962), a mianowicie przeintelektualizowania i zbyt nachalnego mistycyzmu. Jak się okazało, zupełnie niepotrzebnie. „Demian” to wspaniała opowieść o dojrzewaniu, poszukiwaniu samego siebie, umacnianiu samoświadomości. Opowieść, która wzrusza i inspiruje. Klasyczny przykład bildungsroman, czyli tzw. powieści inicjacyjnej.

W powieści Hessego narratorem jest niejaki Emil Sinclair, który, z perspektywy dojrzałego już człowieka, opowiada swoje losy począwszy od wczesnego dzieciństwa aż do lat studenckich, przerwanych wybuchem pierwszej wojny światowej. Wychodzi bowiem z założenia, że historia każdego człowieka jest „wieczna i boska”, a przez to godna bycia opowiedzianą, a także dlatego, że „wyjaśnić samego siebie każdy może tylko sam”. Sinclair od najmłodszych lat przeczuwał istnienie dwóch światów – pierwszy z nich to świat jego rodziców, świat ciepła, światła, jasności i czystości, gdzie królują miłość i szacunek. Drugim zaś światem jest świat zakazów, ciemności, świat brutalny, brzydki i przerażający – co, paradoksalnie, czyniło go w oczach bohatera jeszcze bardziej pociągającym. Sinclair zatem od początku balansuje na granicy tej dychotomii. Poszukuje własnej tożsamości, co rusz przeważając szalę własnego losu na jedną ze stron. „Nie pragnąłem przecież nic więcej, niż żyć tym, co samo chciało ze mnie się wydobyć. Czemuż było to tak bardzo trudne?” – te jakże istotne zdania otwierają powieść. Kluczowym momentem w jego życiorysie jest pojawienie się starszego Maksa Demiana, który stopniowo staje się dla Sinclaira duchowym przewodnikiem, wprowadzającym młodego adepta w arkana świadomego życia.

W losach głównego bohatera widać wyraźnie wpływ, jaki na autora miała myśl Carla Gustawa Junga i wprowadzony przez niego termin „procesu indywiduacji”, który jest konsekwencją analizy snów – a te miały ogromne znaczenie dla drogi Emila Sinclaira. „Demian” to w ogóle książka bardzo osobista. Dość powiedzieć, że pierwotnie jako jej autor figurował właśnie Emil Sinclair we własnej osobie, a nie Hermann Hesse, gdyż to nazwisko budziło podówczas duże kontrowersje. Trudno co prawda dziś rozpatrywać, jak dalece autobiograficzną postacią jest Sinclair, jednak z pewnością na kartach powieści spotykamy Hessego we własnej osobie, który w momencie pisania tego dzieła, ze względu na oskarżenia o zdradę ojczyzny, przeżywał kryzys egzystencjalny i musiał zmierzyć się ze sobą samym, poddając się psychoanalizie. „Demian” jest osobliwą mieszaniną symboli i idei – od chrześcijańskich po buddyjskie. Zaś jednym z najczęściej przywoływanych w powieści symboli jest Abraxas – wywodząca się z gnostycyzmu jednostka łącząca elementy boskie i diaboliczne.

Otwierając „Demiana” po raz pierwszy obawiałem się również, że cała jego uniwersalna metafizyka rozpłynie się gdzieś w morzu archaicznego, skomplikowanego języka, co w połączeniu z tematyką książki sugerowałaby również data jej powstania – rok 1919. Obawy te również okazały się bezpodstawne. Lektura płynie wartką strugą i – jak się wydaje – do jakiegoś celu. Na pewno nie jest to nieruchomy akwen wodny zdezaktualizowanych konceptów. Przekład autorstwa Marii Kureckiej (nota bene – żony poety Witolda Wirpszy), powstał bodajże w latach sześćdziesiątych i zwrócił moją uwagę tylko jednym archaizmem. Jest nią konstrukcja „mimo”, po której Kurecka używa biernika, zamiast jak się przyjęło w dzisiejszej polszczyźnie – dopełniacza: „mimo całą sensację strzelaniny”.

Z prozą Hessego jest moim zdaniem ten problem, że nie pozostawia ona obojętnym – albo się ją w całości akceptuje, albo w całości odrzuca, w zależności od tego, czy czytelnik odczuwa jakiekolwiek powinowactwo losów z bohaterem. Zarówno Maks Demian, jak i Harry Haller (bohater „Wilka stepowego”) po prostu nie biorą jeńców. „Ja sobie wzorców nie wybieram, ja sprawdzam podobieństwa” – pisał jeden z najsłynniejszych polskich poetów. Z całą odpowiedzialnością oświadczam, że sam należę zdecydowanie do tego pierwszego grona, co oczywiście nie jest równoznaczne z bezkrytycznym przyjmowaniem całej zawartej w niej treści. I chociaż nie da się ukryć, że to „Wilk stepowy” był tym dziełem niemieckiego noblisty, które jak dotąd zrobiło na mnie największe wrażenie, to uważam powieść Hessego za niezwykłą, wartościową lekturę, a jej autora za duchowego przewodnika, co najmniej takiego, jakim dla Emila Sinclaira był Maks Demian.

PRZEWODNIK PO ZAKAMARKACH UMYSŁU

Przystępując do lektury „Demiana”, obawiałem się tego, co krytycy najczęściej zarzucają powieściom Hermanna Hessego (1877-1962), a mianowicie przeintelektualizowania i zbyt nachalnego mistycyzmu. Jak się okazało, zupełnie niepotrzebnie. „Demian” to wspaniała opowieść o dojrzewaniu, poszukiwaniu samego siebie, umacnianiu samoświadomości....