Myślisz „getto”. Co widzisz? Ból, strach, głód? Strzały, śmierć, nienawiść? A może nic, może nic Ci to nie mówi?
Marek Edelman irytował się, że „nikt mnie nie pyta, czy w getcie była miłość. Dlaczego nikogo to nie interesuje?” Czy wolno nam, potomnym, w ogóle zadawać takie pytania, czy wolno wspominać o miłości, mówiąc o czasach, w których przeważała nienawiść?
A jednak Edelman zatytułował swoje wspomnienia „I była miłość w getcie”. Jak zauważa Jacek Bocheński w przedmowie, nie po prostu miłość. To I jest ważne, bo pokazuje, że nie miłość była tam najważniejsza, a na pewno już nie pierwszoplanowa. Bo chodziło o to, żeby walczyć, żeby strzelać do Niemców, żeby przeskakiwać z bramy w bramę pod ostrzałem, aby uciec na aryjską stronę i przetrwać jako łącznik.
A miłość była nieustannie, była miłość matki oddającej swojej córce własny „numerek życia”, przepustkę do przetrwania. Była miłość przyjaciółki, która, jak twierdzi Edelman „zawsze pilnowała moich papierosów, nawet spała na nich”. Miłość nauczycielki, która jak Korczak, poszła za swymi uczniami na śmierć, chociaż mogła się uratować. Była miłość ludzi, którzy zakochali się w sobie nagle, znienacka, w ciągu dwóch minut zostali parą, by być ze sobą godzinę, dobę, tydzień, a potem zginąć.
Nie będę udawać, że ta książka zrobiła na mnie takie wrażenie, jak „Zdążyć przed panem Bogiem”, bo tak nie jest. Reportaż Krall jest doskonały, jest majstersztykiem. „I była miłość...” to czyste, nieoszlifowane, ostre wspomnienia. Nie mają tego literackiego piękna, co „Zdążyć...”, nie czyta się ich tak wartko. Mogą nawet momentami męczyć, bo są właśnie jak wspomnienia – rwane, dygresyjne, przeskakujące od jednego punktu do drugiego. Ciężko chwilami zrozumieć to, co Edelman musiał mieć przed oczami – układ ulic w getcie, poszczególne osoby i ich historie. Ale to nie ma być prosta literatura i nie udaje, że nią jest. Nie ma też być czystą historią, sam Edelman stwierdza, że „to co napisałem, może jest bez ładu i składu, ale to są tylko strzępy mojej pamięci”.
Ciężko jest mi uwierzyć w jakąkolwiek formę piękna i miłości w czasie być może najstraszniejszych sześciu lat w historii miłości. Ale ta miłość być musiała, bo bez niej umarłoby ostatecznie człowieczeństwo. I udowadniają mi to wspomnienia Edelmana, dla którego taka wątpliwość nie istnieje. Jestem mu za tę wiarę w człowieczeństwo wdzięczna, za to, że ufał mimo stwierdzenia, że należy do „przegranego pokolenia”.
Bo przecież jego słowa: „To początek słabości, strachu przed faszyzmem, strachu przed mocną władzą. Jeżeli dzisiaj w sobie nie zwalczymy tego strachu, to dalej będziemy mieć do czynienia z terroryzmem, z ludobójstwem.(...) A kto potrafi tego dokonać? W ostatnim półwieczu młodzież już parę razy pokazała, że potrafi to zrobić.(...)Tylko trzeba dziś znowu młodzież nauczyć, iż pierwszą i najważniejszą rzeczą jest życie, a potem dopiero jest wygoda.” są jednocześnie wyznaniem wiary i modlitwą.

Myślisz „getto”. Co widzisz? Ból, strach, głód? Strzały, śmierć, nienawiść? A może nic, może nic Ci to nie mówi?
Marek Edelman irytował się, że „nikt mnie nie pyta, czy w getcie była miłość. Dlaczego nikogo to nie interesuje?” Czy wolno nam, potomnym, w ogóle zadawać takie pytania, czy wolno wspominać o miłości, mówiąc o czasach, w których przeważała nienawiść?
A jednak...