…bardzo dawno temu, mniej więcej w zeszły piątek…

Szczęśliwe dzieciństwo i wczesna młodość w Warszawie. Wśród przyjaciół uważany był za duszę towarzystwa, błyskotliwego, z dużym poczuciem humoru i powodzeniem u kobiet. Na emigracji też mu się poszczęściło. Studiował i robił karierę akademicką na dobrych amerykańskich uczelniach. Ale to tam dopadła go depresja, życie osobiste nie bardzo się układało. Gdy przyjeżdża do Polski starzy przyjaciele widzą w nim trochę innego człowieka, bardziej zamkniętego. Rozgoryczonego? Nie wszyscy dawni znajomi podzielają tezy jego - jak je nazywa amerykański badacz i przyjaciel - naukowego pisarstwa zaangażowanego. Tezy, których głównym tematem jest polska współodpowiedzialność za Zagładę.

Ten jest z ojczyzny mojej, ale go nie lubię; Sąsiedzi; Strach; Złote żniwa i wreszcie opublikowany w 2016 roku artykuł Wschodnioeuropejski kryzys wstydu, który skrytykowali nawet niektórzy przyjaciele Jana Tomasza Grossa, to te publikacje stanowią centralną oś naukowego życiorysu autora i w największym stopniu decydują o jego społecznym odbiorze, w Polsce i za granicą. Jednak z wywiadu, który przeprowadziła z nim Aleksandra Pawlicka, uzupełnionego wypowiedziami jego bliższych i dalszych znajomych, dowiadujemy się również mnóstwo o Polsce, jaka go ukształtowała, o rodzinnej i środowiskowej atmosferze w przedmarcowej Warszawie, o pokoleniowym szoku roku 1968. Jest to zatem w pewnym sensie podwójne, niezwykle cenne świadectwo aktywnego uczestnika i poszukiwacza prawdy o korzeniach historycznej epoki, której umowny początek sięga roku 1939. Pozycja trudna do przecenienia, napisana żywym językiem, z prawdziwą pasją i autentycznym zaangażowaniem wszystkich rozmówców.

Słuchałam audiobooka, którego wykonawcami nie są, o dziwo, Pawlicka, Gross i jego przyjaciele, lecz profesjonalni lektorzy. Było to dla mnie przykrą niespodzianką, tym bardziej że timbre głosu Wojciecha Chorążego nie za bardzo, moim zdaniem, przystaje do osobowości Grossa. Ale rozmowa jest na tyle ciekawa i wciągająca, że szybko przestałam na tę niedogodność zwracać uwagę.