Podczas przypadkowego przeglądania niusów, moi Państwo, trafiłem na informację, że na zaproszenie Olgi Tokarczuk w Polsce pojawi się ciekawy europejski pisarz – tak tam stało – a w dodatku autor książki powszechnie uważanej za jedną z najlepszych, jakie w zeszłym kraju ukazały się w naszym kraju. Umysł mój, podatny na tego typu podniety i łechtania, natychmiast przypuścił atak na swego żywiciela (to jest mnie), przypominając, że przecież „Fizyka smutku”, o której w owym niusie była mowa, czeka na przeczytanie. I oto jesteśmy!

Zacznijmy od tego, że w trakcie rozważań o książce Georgiego Gospodinowa należy bezwzględnie zastanowić się nad tym, czym ona w ogóle jest: powieścią, esejem, traktatem, wspomnieniami? Można oczywiście rozciągać to pierwsze pojęcie na wszystkie strony, aby pokryło każdy wytwór posiadający choćby strzęp fabuły, ale nie o to przecież chodzi, a o fakt, że „Fizyka smutku” jest po prostu literaturą, zapisem myśli, idei, wyobrażeń, pewnych opowieści. Zaczyna się w sposób raczej konwencjonalny, bo od historii z dzieciństwa, która zdradza jednak pewne ambicje co do narracji. Bohater okazuje się patologicznym empatą, człowiekiem zdolnym tak głęboko wczuwać się w los postronnych, że jest w stanie odtwarzać ich wspomnienia. Pomysł jak każdy inny, sekret tkwi jednak w tym, że owe kolejne wspomnienia są mroczne, niepokojące, wyprowadzające z równowagi.

Mocno nawiązują one do motywu mitologicznego Minotaura, który szybko staje się jednym z najważniejszych w całej książce. I to nie tylko wtedy, gdy przywoływany jest wprost (jak w kilkudziesięciostronicowym rozdziale stanowiącym poświęconą mu mowę obronną) – Gospodinow używa losów człowieka-byka jako przybliżenia ogólnych losów jednostki, posługując się przede wszystkim – co, nie oszukujmy się, stanowi chwyt mocno ograny – labiryntem. Porażające wrażenie robi współczucie, jakie autor wykazuje zarówno wobec mitycznego stworzenia, jak i opisywanej przez jego pryzmat ludzkości: „Fizyka smutku” to wstrząsająco autentyczny zapis melancholii, która przychodzi przy okazji ostatniego pożegnania z młodzieńczym – czy też „średniowiekowym” – buntem, z niezgodą na bezlitosną oczywistość spraw ostatecznych. Minotaur-człowiek rodzi się u Gospodinowa w słodkich objęciach matki, ale szybko zostaje z nich wyrwany, a wszystkim, co go czeka, jest błądzenie po labiryncie – i cięcie Tezeuszowego miecza, które ma w sobie niekiedy więcej łaski niż brutalności.

Te abstrakcyjne rozważania pisarz zderza z codziennością swego wyobcowanego bohatera. Szuka on spokoju w samotności, ale jego izolacja nigdy nie jest pełna, bo wciąż podążają za nim opowieści. Te przeplatają się ze sobą, niekiedy zderzają, tworząc ogromną polifonię, w której znaleźć można niemal wszystko: historie weteranów, pył powojennych gruzowisk, szarość komunistycznego betonu, smak Ludowej Republiki Bułgarii, tajemniczego sprzedawcę historii i rozważania nad tytułową fizyką, która w ujęciu Gospodinowa ma głębokie znaczenie metafizyczne. Powieści zdarza się co jakiś czas utonąć w rzece klasycznej narracji, niekiedy na całkiem długi czas, ale ogólnie rzecz biorąc, stanowi ona mozaikę dziesiątek najróżniejszych obliczy literatury. I jako taka niezmiennie pozostaje fascynująca.

„Fizyka smutku” to książka niezwykła, ale oryginalność rzadko broni się sama – ważniejsza od samej niezwykłości jest prawdopodobnie jej wartość. Świadomie zrywa ona bowiem z całym dziedzictwem tradycyjnej powieści, aby dać czytelnikowi nowe doświadczenia bez nadmiernych udziwnień pustej formy. Jeśli Gospodinow pisze tak przez cały czas, to rzeczywiście jest jednym z najciekawszych współczesnych europejskich pisarzy.

Bartosz Szczyżański