Przechodniu, wyjmij z teczki mózg elektronowy
i nad losem Szymborskiej podumaj przez chwilę.

Zaskakująca jest aktualność powyższych słów, pochodzących z tomu wydanego w 1962 roku. Zaskakująco aktualne są te dwa wersy w dobie Internetu, w czasach, gdy niemal każdy przechodzień dzierży w dłoni komórkę, a komputery są obecne w prawie każdym domu. Jako że sama jestem dzieckiem tej epoki, postanawiłam zatrzymać się i wrócić myślami do znanej noblistki, której wiersze znamy dobrze z lekcji języka polskiego.

W skład „Soli” wchodzą bowiem znajome większości z nas utwory, takie jak „Obóz głodowy pod Jasłem”, „Kobiety Rubensa”, „Rozmowa z kamieniem”, „Chwila w Twoi”, „W rzece Heraklita” czy „Nagrobek”. Kiedy przyjrzymy się im na tle późniejszej twórczości Szymborskiej, dostrzeżemy, iż jej styl ewoluuje, jednak pewne motywy powracają. W swojej intelektualnej, lecz równie mocno przesiąkniętej emocjami poezji polska noblistka zmaga się z zagadnieniami fundamentalnymi dla każdej jednostki.

Szymborska czerpie motywy z Biblii oraz mitologii, przetwarza je w oryginalny, często przewrotny sposób. Warto wspomnieć jej spostrzeżenia na temat natury religii („W rzece Herkalita”), zgodnie z którymi to stworzenie wymyśliło sobie stworzyciela:

W rzece Heraklita
ryba wymyśliła rybę nad rybami,
ryba klęka przed rybą, ryba śpiewa rybie,
prosi rybę o lżejsze pływanie.

W moim ulubionym, równie przewrotnym utworze („Kobiety Rubensa”) Szymborska przygląda się obrazom flamandzkiego mistrza i snuje refleksje nad zmieniającymi się kanonami kobiecego piękna. Czas „wygnanek stylu” już minął albo przyjdzie kilka wieków później, „ten siedemnasty nic dla płaskich nie ma”. Swoją chwilę świetności przeżywają za to „waligórzanki, żeńska fauna”:

O rozdynione, o nadmierne
i podwojone odrzuceniem szaty
i potrojone gwałtownością pozy
tłuste dania miłosne!

W wierszach z tomu „Sól” pojawia się refleksja nad przemijaniem ludzi oraz milczącym trwaniem rzeczy, jakie po nich pozostają. Szczególnie wyraźnie ów motyw widać w utworze „Muzeum”:

Metale, glina, piórko ptasie
cichutko tryumfują w czasie.
Chichocze tylko szpilka po śmieszce z Egiptu.

Samotność człowieka staje się jeszcze wyraźniejsza w obliczu milczenia przyrody. Kamień, z którym próbuje porozumieć się poetka, usilnie wymiguje się od odpowiedzi („Rozmowa z kamieniem”). Mimo niemożności wzajemnego zrozumienia wiersz staje się przykładem bardzo inteligentnego, zaskakującego dialogu człowieka z głazem. Temu pierwszemu brakuje bowiem „zmysłu udziału”, zaś drugi nie ma „mięśni śmiechu”.

Poniesiemy porażkę również wtedy, gdy spróbujemy dotrzeć do prawdy o naszych przodkach. Przyroda zachowuje bowiem milczenie, „milczy jak kupiony świadek” wielkich tragedii ludzkości („Obóz głodowy pod Jasłem”). Nasze zrozumienie cierpień minionych pokoleń okazuje się niemożliwe również dlatego, że „tysiąc i jeden to wciąż jeszcze tysiąc”. W obliczu śmierci tysiąca osób życie jednostki staje się nieistotne.

Trudno toczyć dialog z historią czy przyrodą, skoro nawet dialog z drugim człowiekiem wydaje się czasem niemożliwy. W „Niespodziewanym spotkaniu” dwoje znajomych po latach odkrywa, że „jesteśmy bardzo uprzejmi dla siebie (…), nasze tygrysy piją mleko, nasze wilki ziewają przed otwartą klatką”, czyli czas dawnych namiętności minął. Co z tego, skoro „nasi ludzie nie umieją mówić z sobą”.

Niekiedy u Szymborskiej pojawia się jednak promyk nadziei. W „Złotych godach” poetka pisze, że „zażyłość jest najdoskonalszą z matek”, a długoletni małżonkowie są niczym bliźnięta w identyczny sposób postrzegający rzeczywistość. Optymistyczne przesłanie pojawia się również w przywołanym wcześniej wierszu „Muzeum”. Dopóki żyjemy, mamy przewagę nad przyrodą nieożywioną:

Co do mnie, żyję, proszę wierzyć.
Mój wyścig z suknią nadal trwa.
A jaki ona upór ma!
A jak by ona chciała przeżyć!

Nie wszystkie wiersze ze zbioru jednakowo przetrwały próbę czasu. „Konkurs piękności męskiej” może wywołać lekki uśmiech u odbiorcy, jednak poziomem odstaje od pozostałych utworów. Nikogo już chyba nie dziwi wizja kulturystów „na odpowiednich witaminach”.

Kiedy kupujemy płyty ulubionych zespołów, składanki zwykle omijamy szerokim łukiem. Jak to się dzieje, że w przypadku poezji bywa zupełnie inaczej? Tomiki Wisławy Szymborskiej wydane w nowej, spójnej szacie graficznej to z pewnością pozycje, które mogą się wyjątkowo efektownie prezentować na półce. Przede wszystkim zaś pozwolą miłośnikowi poezji powrócić do ukochanych wierszy, a także prześledzić, jak poezja noblistki ewoluowała w czasie.

Ewa Szymczak