Prawie dwa lata temu – bieg czasu już mnie nawet nie zaskakuje, zdolność do bycia zadziwionym została najwyraźniej zawieszona na okres przypadający między młodością a starością – ukazał się w naszym kraju zbiór pod spektakularnym tytułem „Ruiny i zgliszcza”. Bezkompromisowa agresja tego sformułowania w najmniejszym nawet stopniu nie odpowiadała stonowanej, ciepłej ironii i literackiemu kunsztowi opowiadań Wellsa Towera. „Nowy dowód”, pierwszy wybór krótkich tekstów uznanego powieściopisarza Jeffreya Eugenidesa, bardzo tę książkę przypomina.

Skojarzenia to podobne rozłożenie akcentów, przede wszystkim – postawienie na prostotę. Zarówno Tower, jak i Eugenides szukają fabuł tam, gdzie teoretycznie być ich nie powinno. Po prostu wdzierają się w czyjeś codzienne życie, żeby opisać jakiś jego fragment; wielkie miłości, zmagania z filozoficznymi dylematami, walka z siłami historii – to nie tutaj. Obaj amerykańscy pisarze wolą skupić się na klasycznym podglądactwie, które prowadzi do dyskusji rodem z plotkarskich sesji: o problemach z pieniędzmi, o wypaleniach długoletnich związków, o tęsknocie nie tyle za dzieciakami, co za ich idealnym wyobrażeniem. Towarzyszy „Ruinom i zgliszczom” oraz „Nowemu dowodowi” duszna, niekoniecznie przyjemna, ale niewątpliwie autentyczna atmosfera życia prozaicznego, życia nudnego, życia antyliterackiego. Drobne różnice oczywiście występują: Eugenides jest tej filozofii wierniejszy, bardziej przyziemny, ale też brakuje mu kpiarskiego błysku w oku, który ironista Tower przelewa w swoje najlepsze teksty.

Jeśli chodzi o konkretne teksty, to z pewnością można w „Nowym dowodzie” znaleźć kilka świetnych. W pamięć natychmiast zapada „Muzyka dawna”, w której bezlitosna ekonomia zostaje zderzona z genialnym opisem pasji zupełnie zwyczajnego pozornie człowieka; w tym opowiadaniu ekscentryczny nieco, ale w gruncie rzeczy zwykły przedmiot – instrument – ewokuje wszystkie małe dramaty codziennej egzystencji i staje się nośnikiem najróżniejszych znaczeń. Nie sposób nie docenić również „Proroczego sromu” – tutaj podziw budzi absolutny brak litości Eugenidesa, który przypomina, że nawet najbardziej wzorcowego życiorysu nie można zamknąć i uhonorować, dopóki się nie skończy. „Wielki eksperyment” zachwyci miłośników „Big Short” za sprawą dokładnego odtworzenia klimatu towarzyszącego kryzysowi finansowemu z 2008 roku; opowiadanie ma pewną poważną wadę (Eugenides, podobnie nieco do Christensena z „Magnesu”, idzie na łatwiznę, tłumacząc życiowe niepowodzenia bohatera jego artystycznym usposobieniem), ale jego lektura to prawdziwa przyjemność. W końcu „Kapryśne ogrody” – bodaj największa ozdoba zbioru, tekst fabularnie może nieco kuglarski, nieco przekombinowany, ale nasycony rzadko spotykanym napięciem psychologicznym i erotycznym. Nie sposób spokojnie usiedzieć przy czytaniu i nie zastanawiać się nad tym, co przyniesie ostatnia strona.

Najpoważniejsze wątpliwości budzi tekst tytułowy. Eugenides realizuje wszystkie swoje dotychczasowe założenia, bierze teoretycznie codzienną sytuację i stara się dokładnie opisać jej konsekwencje. I wszystko byłoby w porządku, gdyby nie to, że zaaranżowana przez niego sytuacja, kręcąca się wokół przestępstwa na tle seksualnym, może prowadzić do obwinienia ofiary. Fabuła „Nowego dowodu” jak na standardy całego zbioru jest wyrafinowana i moralne sądy w jego przypadku są wyjątkowo niejednoznaczne, ale też niebezpieczne. Pewnych rzeczy zwyczajnie nie wypada usprawiedliwiać, nawet kosztem literackiego zubożenia.

„Nowy dowód” to bez wątpienia wart lektury zbiór. Niektórym z opowiadań brakuje nieco wyrazu, ale większość zasługuje przynajmniej na zainteresowanie, a kilka to dowód wyjątkowego literackiego talentu. Jeśli tęsknią Państwo za krótkimi formami Wellsa Towera, Jeffrey Eugenides – kiedy nie zajmuje się akurat snuciem narracji powieściowych, w czym się specjalizuje – może być całkiem niezłym lekarstwem.

Bartek Szczyżański