Zdążyć przed panem Bogiem
Czy są lepsze i gorsze śmierci? Co znaczy śmierć pojedyńczego człowieka w obliczu 400 000 zgładzonych Żydów w trakcie likwidacji getta warszawskiego? Dlaczego współcześnie o wojnie mówimy głównie w atmosferze świętości i bohaterskich czynów? Marek Edelman, jeden z nielicznych ocalałych Żydów, który przeżył likwidację getta odziera dramat wojenny z patosu. Mamy tu szczegółowe opisy, co dzieje się z ludzkim ciałem w okresie głodu, przykłady głupiej, wręcz groteskowej śmierci, bo akurat nastąpił taki a nie inny zbieg okoliczności, opisy okrutnych decyzji „w imię ogółu” (zasypanie przejścia, mimo że był tam człowiek z getta), oblicza brutalnych zachowań ludzi, działających pod wpływem instynktu, bólu, w otępieniu. Wojna to nie śmierć na chorągwiach, to nie bohaterskie czyny i szlachetna odwaga, to przede wszystkim strach i upadek moralny człowieka.
Ale równocześnie dla wielu ocalałych wojna to był czas „szybkich, męskich decyzji”, wtedy ich życie miało sens, ludzie wykazywali się odwagą i bezinteresownością, szybko nawiązywali bliskie relacje, potrafili szukać rabina by dał im ślub tuż przed wywózką do obozu. Dla Marka Edelmana wojna zadecydowała o jego dalszym życiu – odpowiedzialność za ludzi podczas powstania żydowskiego getta przeniósł na pracę w charakterze kardiologa. Tu też odpowiadał za życie człowieka, mógł próbować „osłonić ogarek” przed panem Bogiem.
Bo Marek Edelman daje w tym wywiadzie świadectwo, ze każde życie ludzkie to 100% całości, ma taką samą wartość, nawet w stanie wojny. Porównując śmierć w obozach zagłady jaką poniosły tysiące ludzi z przypadkową śmiercią młodego zasypanego w przejściu chłopaka („kto dziś o nim pamięta? Pamięta się o 400 tys wywiezionych z Umschlagplatz”) ta ostatnia wydaje się niczym. Jednak właśnie ta wielowątkowość w książce – poznajemy kilkanaście krótkich historii – oraz wielokrotne przywoływanie tych samych zdań – kluczy do historii poszczególnych bohaterów pokazuje, jak ważne są te jednostkowe losy. Poprzez powtarzanie zapamiętujemy lepiej bohaterów, współodczuwamy ich tragedię, współczujemy im.
Książka jest niesamowita. To zaledwie 100 stron ale bardzo skondensowanego, mocnego, wielopłaszczyznowego przekazu. Zdarzenia wojenne są tłem do pokazania mechanizmów ludzkiej psychiki – jak liczby o tragicznych wydarzeniach nie robią wrażenia, a opisy jednostkowych sytuacji – ogromne (ale równocześnie – kto pamięta o jednej przypadkowej śmierci w obliczu do 400 tys wywiezionych z umschlagplatz); jak bardzo mamy potrzebę gloryfikowania przeszłości i tragicznych zdarzeń, chcemy wymazywać i wybielać przeszłość; jak bardzo solidaryzujemy się w tragicznych sytuacjach i równocześnie do jakich okrucieństw jesteśmy zdolni; jak łatwo zamienić człowieka w bezwolną maszynę; Jak ważna jest walka o 1% szansy, mimo 99% ryzyka porażki; że tylko odważnym do granicy szaleństwa może się udać; jak ważna jest odwaga w wyborze rodzaju śmierci (ale równocześnie wszystkie rodzaje śmierci są tak samo ważne – i tych co niczym barany za bochenek chleba dali się wprowadzić do wagonów – i tych którzy bohatersko osłaniali piersią karabin maszynowy). To ważna książka dla każdego człowieka, lektura szkolna, której być może w wieku nastu lat się nie ogarnia, ale która wraca do człowieka doświadczonego i jest jak pocisk – prosto w serce.

Zdążyć przed panem Bogiem
Czy są lepsze i gorsze śmierci? Co znaczy śmierć pojedyńczego człowieka w obliczu 400 000 zgładzonych Żydów w trakcie likwidacji getta warszawskiego? Dlaczego współcześnie o wojnie mówimy głównie w atmosferze świętości i bohaterskich czynów? Marek Edelman, jeden z nielicznych ocalałych Żydów, który przeżył likwidację getta odziera dramat wojenny z...