Dawny cmentarz garnizonowy jest szczególnym "miejscem pamięci" w historii i krajobrazie Torunia. Jedynie czysto techniczną jest dzisiejsza, widoczna na bramie nazwa, określająca cmentarz przy ul. Grudziądzkiej 18-20 jako "Cmentarz Komunalny nr 1", odnosi się ona bowiem wyłącznie do obecnego statusu prawnego jako własności miasta. Niezależnie od zmieniających się państwowości i dysponentów cmentarzem garnizonu twierdzy toruńskiej - i aczkolwiek do 1920 r. stacjonował w niej załoga pruska, a następnie polska, w okresie II wojny światowej ponownie armia niemiecka, funkcja cmentarza zasadniczo nie zmieniała się. Owa stałość w zmienności czyni z dawnego cmentarza garnizonowego w Toruniu obiekt interesujący pod względem historycznym, poprzez losy pochowanych na nim żołnierzy i osób cywilnych ukazujący złożona polityczną i kulturową przeszłość miasta i ziem pomorskich. |Aspekt wojskowy nie jest przy tym najważniejszy i raczej budzi refleksję nad sensem wojny, widzianym w takim miejscu w sposób szczególny.
Oddając w ręce czytelników niniejszą monografię zacytować można słowa znanego regionalisty i popularyzatora dziejów Torunia, Mariana Sydowa, który jako pierwszy, jeszcze przed druga wojna światową, zwrócił uwagę na wartość historyczną cmentarzy wojskowych: "Podczas wojen, których ofiara padały zawsze "na pierwszy ogień" przedmieścia Torunia, te obszary przed murami nasiąkły krwią walecznych, którzy dobywając Torunia lub go broniąc kładli swe życie za sprawę. Dziś, przy kopaniu fundamentów i innych robotach ziemnych, nieraz się napotyka na szczątki ludzki, które z pewnością w wielu przypadkach, sa pozostałościami po wiarusach, poległych pod murami naszego miasta. Trwalsze ślady pozostawiły po sobie jedynie wojny napoleońskie. Niedaleko południowego przyczółka mostowego, już na Podgórzu [na terenie b. Centralnej Szkoły Strzelniczej] wznosi się pięknie odlany w żelazie pomnik pułkownika austriackiego Bruscha von Neuberg, który poległ tu 15 maja 1809 r. podczas ataku austriackiego na Toruń. [...] Na cmentarzu poległych Bawarczyków [przy ul. Legionów], jeszcze za czasów pruskich postawiono skromny pomnik , dotąd istniejący ku uczczeniu pamięci poległych. [...] niedawno tez wykopano szczątki jeńców francuskich z r. 1870 /1871 koło Bożej Męki przy ul. Grudziądzkiej i na Jakubskim Przedmieściu, przy rozkopaniu góry na Wisłą". Sydow stwierdzał, że nie pozostały żadne ślady po licznych z pewnością cmentarzach żołnierzy poległych wokół twierdzy Toruń w czasie wojen szwedzkich XVII w. i w 1703 r.: "Przypuścić można, że poległych wojsk oblężniczych chowano wówczas w grobach wspólnych na przedpolu fortecznym, i groby te zostały zniszczone w czasie wojen napoleońskich, gdy przedmieścia Torunia ucierpiały ogromnie... [...] Na pierwsze ślady cmentarzy wojennych napotykamy w zapiskach o wojnach wieku XVIII-tego. [...] W latach 1758-1762 miał Toruń nawet stały garnizon rosyjski. [...] W tym okresie założyli Rosjanie cmentarz wojenny przy Bożej Męce na Mokrym [w pobliżu ul. Grudziądzkiej]. Już w r. 1734 pochowano tu pewnego oficera rosyjskiego; jeszcze w 1840 r. znajdował się w tem miejscu nagrobek kamienny z ledwie czytelnym napisem. W roku 1759 spoczął na tym cmentarzu snem wiecznym oberstlejtnant Grupnikow, a w czerwcu 1760 r. pochowano wnętrzności komendanta pułku Kozaków i Kałmuków Krasnazokowa, którego zwłoki zostały wywiezione do Kijowa, do grobów rodzinnych...".
Pomimo upływu ponad siedemdziesięciu lat nadal aktualny pozostaje cel wskazany przez Sydowa, jakim jest dążenie do lepszego poznania historii cmentarzy miasta Torunia. opracowanie niniejsze wpisuje się w działania podjęte przed kilkoma laty przez Towarzystwo Miłośników Torunia, których najbardziej elementem są z pewnością corocznie organizowane z pomocą instytucji miejskich kwesty w dniu 1 listopada. Gromadzone w ich trakcie środki pozwalają na restaurację najcenniejszych nagrobków na toruńskich cmentarzach, przede wszystkim na cmentarzu św. Jerzego. Uzupełnieniem tych akcji jest zapoczątkowana w 2006 r. seria małych monografii cmentarzy toruńskich; po pracy przedstawiającej cmentarz św. Jerzego (Cmentarz św Jerzego, red. B. Dybaś, Toruń 2006) prezentowane obecnie opracowanie dziejów dawnego cmentarze garnizonowego jest drugim takim przedsięwzięciem.
Magdalena Niedzielska