Kilkakrotnie przymierzano się do syntezy dziejów Mazowsza, ale przez wiele lat kończyło się to na jakimś fragmencie dziejów tej dzielnicy Polski. Chyba najbardziej zaawansowane prace prowadzono w latach 90. ubiegłego wieku pod kierunkiem Aleksandra Gieysztora. Jednakże dopiero od wydania w 2006 r. pierwszego tomu „Dziejów Mazowsza” przez Akademię Humanistyczną im. A. Gieysztora (tak! Przy okazji to poniekąd hołd dla tego wybitnego historyka i prawego człowieka) można uznać, że i ta część Polski doczekała się solidnego opracowania.
I właśnie skończyłem czytać tenże tom pierwszy. Niewątpliwie jest to synteza, a więc dzieło z ograniczonym (choć widocznym i przydatnym) aparatem naukowym. Praca powstała pod kierunkiem innego wybitnego historyka i jednocześnie badacza Mazowsza, czyli Henryka Samsonowicza, a autorami są wybitni historycy, głównie ze środowiska Uniwersytetu Warszawskiego. Dzieło zostało nieformalnie podzielone na trzy części. Pierwsza – to informacje wstępne, druga – to Mazowsze do połowy XIII w., trzecia – od połowy XIII do 1526 r., czyli ostatecznego przyłączenia do Korony. Zarówno stulecia, jak i sam podział, nie jest przestrzegany ściśle i nie ma pełnego odzwierciedlenia w spisie treści. Całość uzupełniają czarno-białe (szkoda, że nie kolorowe; a i jakość mogłaby w niektórych przypadkach być lepsza) ilustracje na końcu (choć w tekście także się pojawiły),indeksy (te bardzo dokładne i przydatne),a także wykaz skrótów.
Swoimi opiniami pragnę się podzielić, omawiając każdą część pracy osobno. Tu warto dodać, że poszczególne rozdziały to właściwie artykuły, poświęcone różnym zagadnieniem w ramach układu chronologicznego pracy i mogą być traktowane samodzielnie. Zapewne też tak korzystać z tomu będą przyszli czytelnicy, a przynajmniej ich większość.
Tom otwiera artykuł Henryka Samsonowicza Problemy historii Mazowsza. Jest to właściwie wprowadzenie w tematykę dzieła. Autor zwraca uwagę na nieznane pochodzenie nazwy, brak jednoznacznego określenia części granic Mazowsza, problemy chronologiczne, wynikające z podziałów dzielnicowych i odmiennych losów poszczególnych księstw, ziem, powiatów, wreszcie coraz bardziej liczącą się role Warszawy, co pomniejsza wiedzę o innych ośrodkach i częściach dzielnicy. Jest to bardzo dobrze przedstawiony zarys problematyki, a zarazem punkt wyjścia do dalszych rozważań.
Kazimierz Pacuski dokonał w kolejnej części przeglądu źródeł. I chociaż praca nie zawiera bibliografii, ten rozdział w zupełności ją zastępuje. Znakomite przedstawienie źródeł do poznania Mazowsza, ich krytyczna analiza, stanowi bardzo dobre przybliżenie tych materiałów, którymi badacze dysponują.
Jan Tyszkiewicz jest autorem artykułu Środowisko geograficzne w pradziejach i średniowieczu. To także bardzo cenna część książki, obrazująca różnorodność lub jedność dzielnicy, różnice w wielu aspektach geograficznych. Szkoda tylko, że część map w tym rozdziale jest słabej jakości. Ale tekst – znakomity.
Po tych wprowadzeniach następują artykuły merytoryczne. Bardzo ciekawy jest tekst Marka Dulinicza Mazowsze we wczesnym średniowieczu (do końca X w.). Szkic archeologiczny. Nie wschodząc nadmiernie w szczegóły (te czytelnik znajdzie w odnośnikach lub zawartej tam bibliografii) autor przedstawia w miarę aktualny stan badań archeologicznych, w tym także wnioski, hipotezy i stanowiska badawcze. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że część tekstów to albo w całości pochodzące z wydania z 1994 r., albo nieco zmodyfikowany. Powyższy artykuł jest całkowicie nową synteza wiedzy na temat dziejów Mazowsza sprzed powstania państwowości polskiej. A przy tym ciekawie i przystępnie napisany.
Ukłonem w stronę nieżyjącego profesora Aleksandra Gieysztora było wydrukowanie w całości i bez zmian jego tekstu Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.). Rozdział jest znakomity, napisany świetnym językiem, z bardzo rozbudowaną bazą źródłową. Zapewne zbyt wiele w postrzeganiu dziejów politycznych dzielnicy nie udowodniono w pracach naukowych, jednak wydaje mi się, że redakcja naukowa powinna choćby w postaci redakcyjnych przypisów odnieść się do tez i stanowisk, a może także faktografii, przedstawionej w artykule.
Bardzo drobiazgowo i rzetelnie przedstawił sytuację kościoła Tadeusz Żebrowski. Jego dokonaniem są dwa artykuły, podzielone jedynie wg układu chronologicznego. Razem tworzą przejrzystą całość struktury, instytucji i roli Kościoła na Mazowszu. Chociaż oba rozdziały nie są zbyt obszerne, znalazło się miejsce i na przedstawienie sieci parafialnej, i rozwoju administracji kościelnej, i powstawanie i działalność zakonów. Gdyby jeszcze w pierwszym tekście korektorzy poprawili kiściół na kościół (i od razu w żywej paginie),byłoby niemal idealnie. Nie zmienia to jednak wysokiej oceny pracy Żebrowskiego.
Podobnie ma się rzecz z rozdziałami Izabelli Galickiej i Hanny Sygietyńskiej. W sumie są autorkami trzech tekstów: Sztuka romańska (X-XIII w.),Sztuka gotycka (XIV-początek XVI w.) i Sztuka i rzemiosło artystyczne (tylko Sygietyńska). Artykuły stanowią pewną całość, przedstawiającą dokonania w dziedzinie architektury, a także malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego na terenie Mazowsza. Biorąc pod uwagę fachowość autorek mamy tu przykład bardzo dogłębnego i pełnego podejścia do zagadnienia. Swoistym uzupełnieniem obrazu kultury jest tekst Stefana K. Kuczyńskiego (trzeci od końca) Rozwój kultury na Mazowszu (połowa XIII-XVI w.). Stanowi on uzupełnienie obrazu kultury o piśmiennictwo, szkolnictwo, rodzime i obce wzory kultury, wpływ mazowieckich i dalszych ośrodków na rozwój kulturowy regionu, historiografię i – co bardzo cenne – kulturę materialną. Szkoda, że autor nie poświęcił nieco uwagi okresowi wcześniejszemu.
Wróćmy jednak do nieco wcześniejszych artykułów. Po sztuce romańskiej przyszedł czas na przedstawienia dziejów politycznych. Zrealizowała to Ewa Suchodolska (do połowy XIV w.) oraz Henryk Samsonowicz i Anna Supruniuk. Zapewne ze względu na dość liczne źródła rozdziały te są szczegółowe, zawierają wiele informacji i ocen. Trzeba tu jeszcze dodać, że opisano nie tylko dzieje wewnętrzne, ale także politykę całej dzielnicy (nawet w okresie jej rozdrobnienia, a także stosunki z Polską oraz innymi krajami, przede wszystkim Litwą, państwem krzyżacki, a także Śląskiem ze względu na liczne mariaże między książętami obu płci mazowieckimi i śląskimi. Sporo miejsca zajęło rekonstruowanie zasięgu władztwa terytorialnego poszczególnych książąt, podziały i wielkość dzielnic. Zwraca także uwagę próba odpowiedzi na pytanie o suwerenność Mazowsza oraz o charakter jej związków z Koroną za poszczególnych władców. Ciekawym dodatkiem jest aneks, przedstawiający zjazdy mazowieckie w latach 1455-1526.
Kolejny artykuł, autorstwa Henryka Samsonowicza, został poświęcony gospodarce i społeczeństwu, ale tylko między XIII a początkiem XVI w. I tu pojawiają się pierwsze zastrzeżenia. Niewątpliwie Samsonowicz to wybitny znawca gospodarki, ale szkoda, że tylko w postaci wzmianek we wcześniejszych artykułach zwracano uwagę na sprawy gospodarcze. W tym rozdziale z kolei dominuje handel, rozwój miast, natomiast inne aspekty gospodarcze jakoś są niewidoczne albo potraktowane zdawkowo. Wieś i gospodarka rolno-hodowlana ledwie zaistniała w tekście, choć sam autor zwraca uwagę na jej pierwszoplanową rolę w rozwoju ekonomicznym Mazowsza. Również struktury społeczne, także tylko dla ww. okresu, nie zostały, moim zdaniem, należycie przybliżone. Za to bardzo cenne informacje przynosi kolejny aneks, poświęcony lokacjom miast mazowieckich w latach 1351-1530.
Stanisław Russocki i Kazimierz Pacuski przedstawili ustrój polityczny i prawo na Mazowszu i jest to tekst bardzo solidny, dogłębny i przejrzysty. Zawiera on informacje o strukturze administracyjnej Mazowsza, urzędach i urzędnikach, skarbowości, wojskowości, wreszcie prawie.
Po tym dość długim przeglądzie treści tomu pora na podsumowanie. Dobrze się stało, że jest tom pierwszy całościowego spojrzenia na Mazowsze. Zawiera on informacje wstępne oraz omawia w poszczególnych artykułach tematycznych dzieje średniowieczne tej dzielnicy. Taki układ jest dość przejrzysty i łatwy w odbiorze, czasem jednak powoduje problemy natury chronologicznej. Jednakże wydaje mi się, że było to rozwiązanie właściwe. Jeśli chodzi o wartość merytoryczną, to zakładam, że przy tak dużej liczbie osób, który przyczyniły się do powstania tego działa, liczba nieścisłości jest niewielka. Gorzej wygląda strona edytorska, tu bowiem niedoróbek jest całkiem sporo. Są to głownie literówki, które nader często utrudniają swobodny odbiór tekstu. To strony graficznej odniosłem się wcześniej – map mogło być więcej, zamieszczone – lepszej jakości, ilustracje – wszystkie w tekście (jak w dwóch artykułach),w miarę możliwości kolorowe i lepszej jakości. Dodatek w postaci drzewa genealogicznego – cenny. Wydaje mi się także, że wykorzystanie tekstów z wydania dziejów Mazowsza z 1994 r. było zabiegiem wygodnym, ale niezbyt dobrym. Wskazują na to teksty nowe, znacznie ciekawsze, nowocześniejsze i zawierające bardziej aktualny stan badań. Wreszcie mam niedosyt dotyczący spraw społecznych i gospodarczych, a także w pewnym stopniu wojskowości. Natomiast archeologia, sztuka i religia zostały opisane bardzo dobrze.
Reasumując – bardzo cenna inicjatywa, potrzebna, dobrze realizowana, dobrze skonstruowany tom, znakomita praca badawcza i niewielkie (w skali tego dużego wydawnictwa) niedociągnięcia. Niedługo sięgnę po kolejny tom, mam nadzieję, ze nie gorszy.
PS. Powyższy tekst jest tylko opinią, nie recenzją naukową. Tę powinni napisać specjaliści.

Kilkakrotnie przymierzano się do syntezy dziejów Mazowsza, ale przez wiele lat kończyło się to na jakimś fragmencie dziejów tej dzielnicy Polski. Chyba najbardziej zaawansowane prace prowadzono w latach 90. ubiegłego wieku pod kierunkiem Aleksandra Gieysztora. Jednakże dopiero od wydania w 2006 r. pierwszego tomu „Dziejów Mazowsza” przez Akademię Humanistyczną im. A....