Podobno najlepsze historie to takie, które wynikają z naszych własnych doświadczeń. Być może coś w tym jest, ale używanie takiego kontekstu w stosunku do Fiodora Dostojewskiego byłoby z pewnością nadużyciem. Choć autor czerpał także z swoich losów, to nigdy nie czynił tego w takiej skali jak podczas pisania „Wspomnienia z martwego domu”, gdzie przedstawił w osobie Aleksandra Piotrowicza swoje doświadczenia z pobytu w więzieniu.

Ta sugestywność, która wynika z osobistego obcowania od razu rzuca się w oczy. Dokładne opisy infrastruktury i warunków panujących na katordze robią wrażenie. Zresztą sam styl, w jakim Dostojewski przybliża swoje początki jest dość zaskakujący. Z jednej strony bardzo intymny i osobisty, tlący się od opisywanych uczuć, obaw i przytłoczenia sytuacją w jakiej się znalazł. Z drugiej choć mowa tu o silnych doznaniach, to sam sposób ich relacjonowania wydaje się spokojny i wysoce metodyczny.

Przyznam, że nie spodziewałem się takiego podejścia. Wydawało mi się, że opisy robót, jak i codziennego życia będą naznaczone bólem, niepewnością i strachem. I choć mowa tu o ciężkich chwilach, trudno nie odnieść wrażenia, że wszystko jest tu podane na zimno. Oddane z pieczołowitością, starannością, ale bez silenia się na egzaltowanie. Jakby nacechowanie uczuć większym przejęciem miało zaburzyć prawdziwy obraz życia na wygnaniu.

Efektem takiego, a nie innego podejścia jest to, że ta jakże odległa i niepokojąca z pozoru rzeczywistość, nagle nabiera kształtów normalności. Jakby czas spędzony w tym miejscu sprawił, że wszelkie codzienne braki, choć przykre, stały się zwyczajnym krajobrazem świata w jakim przyszło żyć Aleksandrowi Pietrowiczowi. W rezultacie zmienia się optyka spoglądania na poszczególne wydarzenia. Choć naznaczone urągającymi pracami, bardziej niż więzienie, przypominają egzotyczny system wartości, z którym obcujemy na kolejnych stronach.

W tym dziwnym kieracie skrzy się od niecodziennych jednostek, a co za tym idzie charakterystycznych zasad i wydarzeń. Niektórzy mają tu własne interesy, a fach w ręku znaczy więcej niż niezliczone bogactwa. Szynkarze, lichwiarze, malarze, dzięki swoim umiejętnościom mogą się nieźle urządzić. Za pieniądze zapewnienie sobie lepszego jedzenia czy alkoholu jest już znaczącym poprawieniem standardu życia. Kradzieże i donosicielstwo choć powszechne, nikogo nie rusza. Kto żyw ten wie, że to element pobytu w takim miejscu.

Trafiają się tu wieczni kombinatorzy, oddani religii dewoci czy złodzieje przemycający towary, dla których sport znaczy więcej niż zarobek. Nie sposób uniknąć też podziałów o czym boleśnie przekonuje się główny bohater. Przez szlacheckie pochodzenie przez długi czas odrzucony, tutaj niższe warstwy wiodą prym, a inne grupy, jak choćby Polacy obcują w swoim własnym towarzystwie. Tu przedstawienie teatralne to święto gromadzące tłumy, a poszczególni więźniowie toczą niezłomne boje o jak najlepsze role.

„Wspomnienia z martwego domu” w przeciwieństwie do tytułu są zaskakująco żywe. Choć przybliżają wszelkie niedogodność jak niewdzięczne prace, okropne jedzenie, pchły, rozpadające się ubrania czy spanie na niewygodnych norach, to jednocześnie są zaskakująco barwne. Ten szary z pozoru świat okazuje się mieć wiele intrygujących oblicz, jak choćby zderzenie z charakternymi jednostkami czy śledzenie wyrwanych jakby z innej bajki wydarzeń. Dostojewski pokazuje, że nawet w tym rzekomo martwym świecie ma miejsce wolność. Przedstawia na czym polega przetrwanie w takim miejscu przez wiele lat. Na pozostaniu człowiekiem mimo zamknięcia i dostrzeganiu szansy nawet w najbardziej niepozornych sytuacjach. Widzeniu więcej niż ból, strach i niewygoda, co stwarza nadzieję, że gdzieś za tymi murami, istnieje jeszcze szansa na przyszłość.

Patryk Rzemyszkiewicz