Wyjątkowa powieść, zasłużenie zaliczana do arcydzieł prozy 20 w. Cóż jest w niej nadzwyczajnego? Uchwycić w powieści rys epoki w szerokim spektrum postaci dla niej charakterystycznych zdarzało się przecież nie tak rzadko, lecz chyba nieczęsto wchodzimy w motywacje jednostek tak głęboko, w ich sposób myślenia warunkowany zarówno psychologicznie (Musila umiejętność opisywania nienazwanych i sprzecznych uczuć) jak i społecznie. A przy tym to aż nieprawdopodobne, że proza ta powstawała równolegle do swej epoki - czyli 100 lat temu - bo jest bardzo współczesna, choć język (czytałem niestety po polsku) całkiem współczesny nie jest, co zresztą w ostatecznym rozrachunku należy jej zaliczyć na plus.

Do tego dochodzą przenikliwe analizy filozoficznych prądów tego czasu, wiążące wydarzenia polityczne ze zdobyczami nauki i próba wyjaśnienia ich oddziaływania zderzeniem idei - wtargnięciem mieszczańskiego i naukowego racjonalnego myślenia w religijno-feudalną mentalność epoki poprzedniej, czego wynikiem jest pewna nowa kategoria ludzi. To ludzie, którzy nie są już, jak dawniej, pełni czy też samodzielnie myślący, potrafiący więc ogarnąć - umysłem, siłą charakteru czy wiary - to, co się wokół nich dzieje. Nie są już w stanie świata zrozumieć czy stanąć wobec niego jako samodzielne, pełne jednostki. To właśnie "ludzie bez właściwości" - miękcy, naginający się do warunków, płynący z prądem, przybierający takie poglądy, jakie przeważają akurat w społeczeństwie, ponieważ są zdani na wycinkowe poznanie rzeczywistości i falsyfikowalne obrazy świata, zależne od przeczących sobie wzajemnie idei i poglądów. Tę niepewność kilka stuleci wcześniej zapoczątkował druk (tak podejrzewam, choć to niewypowiedziana do końca diagnoza autora), który poprzez stworzenie literatury uniezależnił "właściwości" - sądy o świecie - od samych ludzi. A te, zaistniałe samodzielnie, spowodowały, iż sami ludzie są bez (własnych) właściwości - przejmują bowiem te, jakie są dostępne na rynku idei.

Konstatacja, że rozproszone i niezborne sukcesy nauki nie były w stanie zagwarantować ludzkości holistycznego, racjonalnego światopoglądu, lecz tylko rozbiły istniejący, zdaje się być rozczarowaniem zarówno głównego bohatera, Ulricha, jak i samego Musila - obaj mają te same zygzaki w życiorysie: przeskoki od kariery wojskowej, przez naukę do działalności polityczno-dziennikarskiej.

Z jednej strony naukowy, pozytywistyczny światopogląd jest według Musila zbyt skupiony na szczegółach, na technice w oderwaniu od idei, z drugiej zaś idee propagowane przez ideologów (polityków, filozofów ale też artystów i kapłanów) zamykają się w świecie myśli, pozostając w oderwaniu od współczesnego świata. Autor-narrator podziwia dlatego "eseistów" - tych, co próbują połączyć obie sfery: idei i doświadczenia, tych którzy swą mądrość potrafili z działaniem powiązać. Mówi: "Wielu było takich eseistów, mistrzów wewnętrznie pulsującego życia (...) Królestwo ich leży pomiędzy religią i wiedzą, pomiędzy przykładami i teorią, pomiędzy tym, co nazywa się amor intellectualis a poezją. Są to święci z religią albo bez niej, a niekiedy po prostu ludzie, którzy zabłądzili na manowce przygody" (s.360). Kogo miał na myśli: Böhmego? Blake'a? Tołstoja? Gurdżijewa?

Myślę, że jego rozważania nad rozwojem cywilizacji i społeczeństwa jeszcze dziś są interesujące i zachowują aktualność - historia nauki zweryfikowała jego tezy w sporej mierze pozytywnie. On sam nie zatrzymuje się zresztą na ukazywaniu mentalności i poglądów. Stara się niemal jak socjolog czy filozof cywilizacji stawiać diagnozy. Przewijający się przez całą powieść do pewnego stopnia osobny wątek maniaka seksualnego służy pokazaniu, w jaki sposób prawo jest zawsze zbyt skostniałe, nie nadążając za rzeczywistością, podobnie zresztą jak ideały estetyczne i stosunek do dziedzictwa przeszłości.

Autor kompetentnie, zapewne na bazie własnego doświadczenia - był bowiem naukowcem-wynalazcą, który porzucił dobrze zapowiadającą się karierę dla dziennikarstwa i literatury - z nieprawdopodobnym ładunkiem ironii (i znajomością bieżących teorii filozoficznych, głównie Nietschego) sportretował sferę bogatego mieszczaństwa, wpływowej szlachty i wysokich urzędników C.K.Austrii. Mam wrażenie, że jest to pewne uzupełnienie portretu społeczeństwa, jaki poprzez obraz wojska i służących w armii niższych warstw społecznych wystawił w swym Szwejku Jaroslav Hašek.

Przy tym wszystkim wyraźna jest tu też gra z czytelnikiem - autor robi do niego perskie oko już na samym początku, bo jak inaczej można odebrać podtytuł pierwszego rozdziału, który brzmi: "Z tego rozdziału, co godne zaznaczenia, nic nie wynika"...Naukowa precyzja.

W sferze fabularnej stosunkowo młody, inteligentny człowiek po trzydziestce, rozczarowany swą dotychczasową karierą wojskową a następnie naukową, dzięki protekcji wysoko postawionego ojca zostaje zaangażowany do organizowania 'wielkiej akcji patriotycznej' z okazji jubileuszu 70. rocznicy wstąpienia na tron Franciszka Józefa I (co musi się odbywać z dużym wyprzedzeniem, jako że cesarz zmarł w 1916 roku, czyli na dwa lata przed możliwym jubileuszem). Wszystko, co się wokół tego dzieje, obserwujemy z perspektywy zaangażowanych w akcję, jak też kilku związanych z nimi postronnych osób.

Wyjątkowa powieść, zasłużenie zaliczana do arcydzieł prozy 20 w. Cóż jest w niej nadzwyczajnego? Uchwycić w powieści rys epoki w szerokim spektrum postaci dla niej charakterystycznych zdarzało się przecież nie tak rzadko, lecz chyba nieczęsto wchodzimy w motywacje jednostek tak głęboko, w ich sposób myślenia warunkowany zarówno psychologicznie (Musila umiejętność opisywania...