W Ferrarze pierwszej połowy dwudziestego wieku nie dzieje się nic szczególnego, wydaje się, że wszyscy o mieście zapomnieli, że ostatecznie przegrało walkę o dominację w regionie z nieodległą Bolonią. Jednak to, że do ciasnych uliczek i ciemnych zaułków nie zagląda wielka historia, nie oznacza wcale, iż nie swych wód nie toczą tam dziesiątki małych opowiastek, które w końcu zlewają się w znacznie potężniejszy nurt. Giorgio Bassani w „Między murami” tak kształtuje literacką przestrzeń, aby z tych małych problemów, intymnych szczegółów, drobnicy stanowiącej treść – kto wie, czy nie najważniejszą – każdej ludzkie codzienności stworzyć coś oddziałującego mocniej niż tylko suma prostych elementów; Włoch zagęszczą miejską rzeczywistość.

Doskonale widać to w dwóch pierwszych opowiadaniach: „Lidzie Mantovani” oraz „Spacerze przed kolacją”. Bassani pokazuje w niej ludzi próbujących uformować rodziny w świecie po dekonstrukcji – faszyzm niszczy Włochów, a mimo to wciąż ma w kraju licznych zwolenników. Ludzie chcą tylko chwili wytchnienia i szukają jej za wszelką cenę. Wydaje się, że zarówno Lida, jak i Gemma, bohaterki opowiadań, znajdują je w ramionach poślubionych mężczyzn. I choć nie spotyka ich oczywista krzywda, to widać wyraźnie, że pozostają nieszczęśliwe. Nie jest to wina ich partnerów; ba, oni cierpią tak samo. Codzienny znój wyprał ich życia z radości, a długie poszukiwania celu same zamieniły się w cel – bo na realizowanie rzeczywistych planów już nie wystarczy czasu. W tych dwóch krótkich opowiadaniach kryzys rodziny przedstawiony jest znacznie dokładniej niż w wydanych niedawno w naszym kraju „Sznurówkach” Starnone – a to przecież powieść.

Kolejne trzy teksty są znacznie mocniej związane z drugą wojną światową. Ich najważniejszym bohaterem jest Geo Josz, jedyny ocalały spośród członek Gminy Żydowskiej, którzy zostali deportowani z Ferrary. Początkowo jego powrót staje się sensacją w mieście, szybko okazuje się jednak, iż jego tragedia nikogo tak naprawdę nie obchodzi. Dla większości okazuje się problemem: przeżył, więc trzeba jego nazwisko wykreślić z pamiątkowej tablicy, a obecność patrzącego spod byka, mrukliwego mężczyzny sprawia, że ludzie czują się nienaturalnie. Wszystko co przypomina o wojnie ma zniknąć – nawet jeśli to żywy człowiek. Tego samego wymaga się od rebeliantki Clelii Trotti: kiedyś była bohaterką, ale gdy jej walka nie jest już potrzebna najwygodniej byłoby ją schować za zamkniętymi drzwiami, gdzie miałaby żyć wspomnieniami.

Proza Giorgio Bassaniego nie jest ani lekka, ani przyjemna. To gęsta, przytłaczająca literatura, w której niemal nie ma radości; jej miejsce zajmują na zmianę powaga i nerwowe podniecenie. Wyłania się z niej obraz skomplikowanej przestrzeni miejskiej, w której nierozerwalnie splecione są losy wszystkich ludzi, nawet tych, którzy nigdy nie spotykają się twarzą w twarz – definiuje ich Ferrara. „Między murami” będzie ucztą dla wszystkich czytelników chcących przyjrzeć się włoskiemu miastu nie z perspektywy turysty, a człowieka związanego z nim nierozerwalnie, na dobre i na złe.

Bartosz Szczyżański