Zacznę może od tego, że Ziemowit Szczerek napisał dobrą książkę podróżniczą – sam na początku tak „Międzymorze. Podróże przez prawdziwą i wyobrażoną Europę Środkową” określa i nie sposób się z nim w tej sprawie nie zgodzić. Jego opisy typowych cech kolejnych narodów, czy to Czechów i Słowaków, czy Rumunów i Węgrów, są zwyczajnie ciekawe; bezsprzecznie świadczą nie tylko o dużych zdolnościach obserwatorskich pisarza, ale także o specyfice jego podejścia. Szczerek nie buduje na fundamencie oderwanej od rzeczywistości wiedzy, nie skupia się raczej na popularnych stereotypach (chyba że po to, aby z nimi walczyć), a bez przerwy odnosi się do rozmów, które prowadzi. Rozmów, warto dodać, najczęściej toczonych w mało eleganckich barach i knajpach, czasami po pijaku, w duszącym papierosowym dymie. W „Międzymorzu” czuć każdą kroplę alkoholu, którą pisarz wlał w siebie we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej, czuć kłęby wciągniętego przez niego dymu i swędzenie wywołane przez słone rzeki potu toczące się po plecach – i to bodaj największa zaleta książki.

„Międzymorze” nie jest zapisem tylko i wyłącznie z podróży fizycznych – kluczowe znaczenie dla książki mają także intelektualne wycieczki pisarza. Zaznaczyłem już, że Szczerek lubi obalać popularne stereotypy, nie wspomniałem jednak, iż od razu na ich miejsce wprowadza swoje własne: w każdym opisanym kraju stara się odnaleźć jego esencję, próbuje określić co jest „czeskością”, co „słowackością”, a co „węgierskością”. Zdarzają się podczas tych poszukiwań fragmenty bardzo dobre, na przykład nieco ironiczne rozmowy z Łotyszami, zdarzają się jednak także kiksy – autor uparł się choćby, aby wciąż powracać do swojej refleksji nad Czechami, w których widzi niemiecki zaścianek, a jakoś nie pali się, aby ją pogłębiać. Takich refrenów jest więcej – podobnie wygląda porównywanie Rumunii z Polską, bo Szczerek właściwie nie decyduje się na nic więcej niż opis kilku poradzieckich krajobrazów okraszony lakonicznym „zupełnie jak u nas, zupełnie jak w Polsce”.

Nie byłbym jednak uczciwy, gdybym tylko krytykował wszelkie próby ujmowania Europy Środkowo-Wschodniej w intelektualne karby, które Szczerek regularnie podejmuje. Wspomniałem już o bardzo ciekawych fragmentach dotyczących Łotwy, pisarz doskonale radzi sobie także z Litwą i Estonią, gdzie próbuje analizować przeciwstawne wpływy Związku Radzieckiego i Skandynawii. Prawdziwą perełką jest jednak zakończenie, pełne emocji, niepokojące, alarmujące – tym lepsze, że nikt nie spodziewałby się go w pełnej ironii i raczej przyziemnej tematycznie literaturze.

W „Międzymorzu” nie ma Szczerek tego językowego polotu, który uczynił z przełomowego dla jego kariery „Przyjdzie Mordor i nas zje” pozycję kultową (przynajmniej dla niżej czy wyżej podpisanego) – niektóre frazy z tamtego reportażu do dziś obracam w ustach, bo czuję, że jeszcze nie dotarłem do ich esencji. Niestety, w najnowszej książce nieba wyglądającego jak postrzelone przez karabin czy określeń typu „dziurooka” nie znalazłem, nad czym szczególnie ubolewam, bo połączenie frazeologicznej przesady z potocznym, gawędziarskim stylem zrobiło na mnie ogromne wrażenie. W „Międzymorzu” autor postawił zdecydowanie na to drugie, wrzucając gdzieniegdzie jakąś „szyldozę” czy nawet „szyldózkę” jako określenie wszechobecnej ulicznej reklamy, gdzieniegdzie jakiś trolling, co przychodzi mu bardzo naturalnie, lecz szczególnych przeżyć czytelnikowi z pewnością nie zapewni. Całość czyta się szybko i przyjemnie, naturalnie, ale nic ponadto.

„Międzymorze” to dobra książka, która z pewnością przypadnie do gustu wszystkim miłośnikom współczesnego polskiego reportażu. Ja sam liczyłem na to, że będzie to Szczerek nieco bardziej rozpoetyzowany, Szczerek z „Tajemnej historii Słowian, dostałem natomiast raczej twórcę „Siódemki”. Mimo to lekturę polecam – nikt się na niej zawieść nie powinien.

Bartosz Szczyżański