Bywa, że książka poleca książkę, prawda? Po Płatonowa sięgnęłam przez Andrzeja Stasiuka. To on nieustannie go wspomina (np. w „Osiołkiem") i wozi ze sobą na Wschód, by zrozumieć rosyjską przestrzeń i rosyjską duszę. Więc jeśli się czyta Stasiuka, trzeba i Płatonowa. A jest okazja, Czarne wydało „Dół" na bazie ogłoszonego przez zespół badaczy rosyjskich w 2000r. naukowego wydania. Dlaczego to istotne? Adam Pomorski, tłumacz, wskazuje, że pionierskie polskie tłumaczenie (1990r., tytuł jako „Wykop") długo zakazanego w ZSRR przedwojennego dzieła oparte było na kompilatorskim wydaniu emigracyjnym nieodpowiadającym redakcjom tekstu dokonanym przez samego autora. Ponadto Andrzej Drawicz z uwagi na ówczesną metodę przekładową przetłumaczył tekst nie zachowując odpowiednio specyfiki stylu autora, o której wspominał w przedmowie. Aktualne wydanie ma więc ambicje przywrócić powieść w jej możliwie najwierniejszym oryginałowi kształcie. Ja go nie znam, więc nie jestem w stanie określić, czy tak jest rzeczywiście. Ale za to jednego jestem pewna - kształt językowy nowego tłumaczenia jest absolutnie genialny. Stasiuk we wstępnym eseju napisał: „Nie napisano w XX wieku piękniejszej, straszniejszej i mądrzejszej książki o totalitaryzmie i utopii. Nie napisano niczego, co by dorównywało siłą wyrazu ani grozą „Dołowi" Andrieja Płatonowa." To wszystko bardzo znaczące, ale dla mnie tę powieść można czytać dla samego języka. On obezwładnia, poraża i zachwyca (kolejność czasowników nieprzypadkowa!).

Głównym bohaterem „Dołu" jest 30-letni robotnik Woszczew, któremu przydarzyło się wyrzucenie z pracy w zakładzie mechanicznym. „W wypowiedzeniu napisali mu, że usuwa się go z produkcji skutkiem wzrostu w nim osłabienia i zamyślenia w ramach ogólnego rytmu pracy." Odtąd będzie on - trochę jak chłopek roztropek, tylko w świecie socjalistycznym - poszukiwał prawdy i sensu, bo „... nie wiedział czy jest potrzebny na świecie, czy też wszystko bez niego i tak się pomyślnie odbędzie." W tym celu odbył wędrówkę, w wyniku której trafił do małego miasteczka i zaangażował się w pracę przy budowie proletariackiego domu, co na razie - kto wie, czy i nie na zawsze - oznaczało kopanie dołu. Ekipa robotnicza skutkiem entuzjazmu i radości towarzysza Safronowa oraz odpowiedniej motywacji przewodniczącego oerzetzetu towarzysza Paszkina („Dlaczego oszczędzacie na wydajności? Socjalizm bez was się obejdzie, ale wy bez niego będziecie żyć po próżnicy do śmierci") pracowała niezłomnie, choć z obowiązkowym fajrantem. W toku wydarzeń podwaliny socjalistycznego społeczeństwa kładli nie tylko ludzie, ale także i świat zwierzęcy.

Na tym tle rozwija się jeszcze historia Nastii, dziewczynki z socjalistyczną świadomością, która - jak sama twierdzi - urodziła się dopiero, gdy zapanował Stalin, by nie stać się przypadkiem córką burżujki. W warstwie symbolicznej powieściowego świata jest ona znakiem - wedle A.Pomorskiego - złudnej nadziei eschatologicznego zmartwychwstania.

Nie jest łatwo pisać o „Dole". Ten świat wypruty z wszelkich ludzkich uczuć, martwy za życia przynosi nie tylko wizję cywilizacyjnego piekła czasów socjalistycznej Rosji (kolektywizacja, rozkułaczanie wsi, kształtowanie człowieka socjalistycznego). Jest to również obraz ludzkości pogrążającej się w piekle rzeczywistości odczłowieczonej, w której istnienie nie ma racjonalnego uzasadnienia.

Bardzo polecam lekturze.

Justyna Radomińska