Literatura obozowa często kojarzy się ze sztuką dwóch narodów: polskiego i żydowskiego. Tymczasem doświadczenia z obozów koncentracyjnych odcisnęły wyraźny ślad także na mieszkańcach południa Europy. Jeden z najwybitniejszych bałkańskich prozaików XX wieku, Danilo Kiš, regularnie wracał w swoich dziełach do tego gatunku.

Z całą pewnością jedną z najbardziej zaskakujących, zarazem robiących największe wrażenie cech „Psalmu 44” jest zestawienie niezwykle brutalnej rzeczywistości obozowej z lirycznością, która wraz z atramentem wypływa z pióra Danilo Kiša. Wielu czytelników przywykło do traktowania literatury obozowej tylko i wyłącznie jako źródła informacji, jako relacji, co często wiąże się z zezwoleniem na banalny mimetyzm, obniżający wartość artystyczną dzieła – wszak rzeczywistość okazała się tak straszna i przejmująca, że wystarczy ją wprost opisać. Serbski pisarz, który odnosił sukcesu zarówno jako prozaik, jak i jako poeta, w „Psalmie 44” nie zgadza się na takie traktowanie sprawy – jego powieść jest językowo wysublimowana, niezwykła, smakowita. Przez „Psalm 44” brnie się na fali długich zdań i krótkich, szybkich dialogów; rytm nadają kolejne wybuchy emocji, których bohaterowie żyjący wewnątrz ucieleśnionej tragedii uniknąć nie mogą.

Drugą rzeczą zupełnie nieoczekiwaną w tego typu literaturze jest nadzieja – przecież obóz zagłady kojarzy się odwrotnie, ze zniszczeniem i absolutnym brakiem jakichkolwiek pozytywnych emocji. Kiš postanowił, że w jego tekście znajdzie się dla nich miejsce: choć działania bohaterów i szczegóły świata przedstawionego nie oddają dokładnie realiów (co w posłowiu celnie komentuje tłumaczka, Danuta Cirlić-Straszyńska uhonorowana w tym roku Nagrodą im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego za swoją twórczość), to ich heroicznej postawy nie sposób nie docenić. Pisarz wychodzi naprzeciw wszystkim tym, którzy w obozach zagłady ujrzeli apokalipsę i nie potrafili po niej żyć; „Psalm 44” to nie tylko wyraz bólu, to także próba jego zaleczenia. Kiš potrafi zdobyć się nawet na, co warto podkreślić, zupełnie pozbawioną goryczy ironię: czy to w scenie, w której jeden z nazistowskich lekarzy prosi żydowskiego współpracownika o zaopiekowanie się jego makabrycznymi eksponatami, czy to w doskonałych retrospekcjach dotyczących ojca głównej bohaterki.

„Psalm 44” to literatura niezwykła, poruszająca, a w dodatku, niestety, coraz bardziej aktualna. Choć Danilo Kiš nie był nigdy więźniem obozu zagłady, to przelał w tę powieść cały żal związany ze stratą ojca i opisał olbrzymią tragedię z przejmującą wnikliwością, a zarazem rzeczowo.

Bartosz Szczyżański