Po swojej premierze, prawie piętnaście lat temu, „Oryks i Derkacz” wywołali burzliwą – jak na standardy dosyć spokojnego literackiego środowiska – dyskusję na temat twórczości Margaret Atwood. Uznana, popularna i często nagradzana autorka nie bardzo chciała zgodzić się na to, aby jej nowy tekst szufladkować jako „science fiction”, co zapewniło jej dozgonną niechęć fanów gatunku. Skąd ten konflikt?

Pisarka stwierdziła, że w jej powieści nie ma Marsjan, więc nie wypada nazywać jej fantastyką naukową. Brzmi to kuriozalnie, szczególnie dzisiaj, gdy tak popularna stała się odmiana science fiction, literatura postapokaliptyczna – a to właśnie do tego gatunku „Oryksowi i Derkaczowi” najbliżej. Korzenie końca świata według Atwood nie tkwią jednak ani w bezmyślnym używaniu broni nuklearnej, ani w nagłym pojawieniu się krwiożerczych zombie (a oba nurty ostatnio przeżywają prawdziwą hossę); Kanadyjka poszukuje ich w kręgu zainteresowań zdecydowanie bliższym jej wcześniejszej twórczości. Apokalipsę zwiastują dwa znaki: pierwszym są rosnące w horrendalnie wysokim tempie nierówności społeczne, które prowadzą do powstawania gett dla najbiedniejszych i enklaw dla najbogatszych, drugim zaś – fakt, że enklawy, z całym swoim potencjałem finansowym i naukowym, interesują się w głównej mierze utrzymywaniem wygodnego statusu quo. To podejście doprowadza w końcu do biotechnologicznej katastrofy. I tak kończy się świat, jak to rzekł T.S. Eliot, choć towarzyszy mu tyleż skomlenia, co huku.

Roztrząsać starego konfliktu dotyczącego kwalifikacji powieści nie warto, tym bardziej, że jeśli chodzi o warstwę koncepcyjną (a przecież to o niej tak ochoczo dyskutowano) „Oryks i Derkacz” wcale nie są szczególnie odkrywczy. Owszem, głośny proekologiczny krzyk Atwood wzbogacony jeszcze o sprzeciw wobec bezrefleksyjnego dzielenia społeczeństwa wybrzmiewa z każdej strony, ale siłę uzyskuje on przede wszystkim dzięki barwności opisu. Kanadyjka pisać umie, co wielokrotnie udowodniła, i ma wyjątkowo wyczulony zmysł dramatyczny, dzięki czemu kolejne przeżycia ostatniego (czy na pewno?) człowieka na Ziemi rzeczywiście robią wrażenie.

Tym jednak, co czyni pierwszy tom trylogii „MaddAdam” tekstem wartym uwagi, jest doskonale poprowadzony wątek znajomości Jimmy'ego, protagonisty, oraz dwójki tytułowych bohaterów. Każde skrywa jakąś tajemnicę, ale największe wrażenie robią dopiero zestawieni wspólnie: Derkacz i Jimmy przechodzą przez wszystkie etapy męskiej znajomości, od przypadkowych chłopięcych spotkań, przez wstydliwe sekrety nastolatków, aż do chłodnego zdystansowania, ale to pojawienie się w ich życiach Oryks dopełnia całości. Atwood nie prowadzi narracji liniowo, nieustannie bawi się chronologią wydarzeń, w związku z czym odbiorca poznaje tragiczne dzieje całej trójki fragmentami – i to właśnie oczekiwanie na kolejną migawkę z ich wspólnej przeszłości najmocniej przykuwa do lektury.

„Oryks i Derkacz” to bardzo solidna proza, która z pewnością przypadnie do gustu miłośnikom dwóch nieczęsto łączonych tematów: z czystym sumieniem można polecić ją fanom postapokalipsy, szczególnie tej bliższej fantastyce ekologicznej, ale i czytelnicy lubujący się w powieści psychologicznej znajdą w niej coś dla siebie (jeśli, oczywiście, nie przeszkadza im delikatny rys melodramatyczny). Ja sam czekam na „Rok potopu” i mam nadzieję, że będzie co najmniej równie dobry.

Bartek Szczyżański