Są takie książki, które przed przeczytaniem budzą respekt i obawy, czy sobie z nimi poradzimy. „Doktor Żywago” jako jedna z wielkich rosyjskich powieści XX wieku może za taką uchodzić. Nagrodzona literackim Noblem powieść Borysa Pasternaka liczy sobie bowiem niemal sześćset stron, mówi o wojnie i jest politycznie zaangażowana – to wszystko może zniechęcać, jeśli szukamy książki lekkiej i przyjemnej. Nie o przyjemność jednak tutaj chodzi, a poznanie kawałka historii Rosji, którą część czytelników prawdopodobnie zna już z jednej lub drugiej ekranizacji powieści. Warto jednak sięgnąć do źródła i przekonać się, czemu jedyna powieść Borysa Pasternaka przez długi czas była powieścią zakazaną.

Akcja „Doktora Żywago” zaczyna się w 1903 roku i rozciąga na dziesiątki lat. Opisać fabułę w kilku słowach, nie zdradzając przy tym zbyt wiele szczegółów, jest niemal niemożliwe. Jurija Żywago poznajemy jako 10-letniego chłopca, osieroconego przez rodziców. Opiekuje się nim wuj, brat matki, Mikołaj Nikołajewicz Wiedeniapin. Ten zaś przekazuje chłopaka pod opiekę do rodziny profesora Gromieki, do Moskwy, gdzie dorasta wraz z córką profesora, Tonią. Jednocześnie zostaje nam przedstawiona także druga ważna postać powieści – Larysa Fiodorowna. 16-latka przybywa do Moskwy wraz z bratem i matką, wdową Amalią Karłową Guichard. Amalia ma romans z przyjacielem męża, adwokatem Komarowskim, który jednocześnie zostaje kochankiem nad wiek rozwiniętej Lary. Losy Jurija i Lary już wkrótce przetną się po raz pierwszy, w dość dramatycznych okolicznościach. Później Jurij zostanie lekarzem i mężem Toni, która urodzi mu syna, a Lara wyjedzie z Moskwy i zostanie żoną Pawła Antipowa, któremu urodzi córkę, Katię. W tym czasie Rosją zaczynają już targać kolejne rewolucje, a w 1914 roku wybucha I wojna światowa. Żywago zostaje zmobilizowany, na front wyrusza także Antipow. Gdy Larze urywa się kontakt listowny z mężem, kobieta sama rusza na jego poszukiwania, zgłaszając się na front jako siostra miłosierdzia. W szpitalu polowym Lara i Żywago znowu natkną się na siebie. A to tylko początek ich historii.

Najkrócej mówiąc, „Doktor Żywago” to opowieść o miłości i wojnie, te dwa tematy nieustannie się w powieści splatają, jedno towarzyszy drugiemu. Znamy już takie historie, jednak tym, co czyni „Doktora Żywago” wyjątkowym jest jego antyrewolucyjna wymowa, przez co powstały w 1957 utwór był w Rosji zakazany aż do 1988 roku. „Doktor…” jest wyraźną krytyką wszystkich ruchów rewolucyjnych, w których Pasternak widzi groźną siłę wyniszczającą jednostkę. Polityczna wymowa książki jest dużo ważniejsza niż sam wątek miłosny, próżno więc oczekiwać, że będzie to wielkie, porywające romansidło. W tym względzie to tak naprawdę opowieść o zdradzie, uczuciu zakazanym, romansie dwóch osób, które mają rodziny, a mimo to jakaś siła pcha ich ku sobie. Mnie związek Lary i Żywagi nie oczarowuje, być może dlatego, że jest on przez Pasternaka opisany niedoskonale, w sposób, który nie pozwala w nim dostrzec nic więcej poza namiętnością. Jednak same koleje losów tych dwojga są ciekawe, aczkolwiek trzeba czytać powieść niezwykle uważnie, by się w nich nie pogubić. A początkowo jest o to nietrudno, bo fabuła przez ok. 150 pierwszych stron, ukazując dzieciństwo głównych bohaterów, przeskakuje od jednego do drugiego bohatera. Wszystkich ich trudno spamiętać (zwłaszcza biorąc pod uwagę stopień skomplikowania rosyjskich nazwisk), przy czym i tak większość z nich nie pojawia się w dalszej części powieści.

Kompletny chaos z jakim mamy do czynienia w pierwszych rozdziałach nie zachęca do dalszej lektury i nie dziwię się, jeżeli ktoś odłoży „Doktora Żywago” po kilkudziesięciu stronach na półkę. Po swoistym wprowadzeniu (także w realia polityczne) jest już jednak dużo lepiej, choć generalnie powieść Pasternaka ma swoje słabsze i lepsze momenty. Do tych pierwszych trzeba zaliczyć podróż Żywagów na Ural, która trwa wiele dni i rozwleczona jest na wiele, wiele stron. W odbiorze powieści nie pomaga także jej ciężki nastrój i patetyczny, wzniosły ton, w którym jest napisana. Trudny jest język bohaterów, którzy nie rozmawiają, a raczej przemawiają, wygłaszając monologi, które nie brzmią prawdziwie. Wszystko to skłania mnie do refleksji, iż być może nie względy artystyczne, a ideologiczne zaważyły na przyznaniu Pasternakowi literackiego Nobla. Bo jeśli chodzi o antykomunistyczną wymowę, „Doktor…” jest rzeczywiście dziełem wybitnym. Pokazuje mechanizmy rządzące rewolucją, procesy, które jej towarzyszą i wszystkie jej konsekwencje. Oczyma bohaterów widzimy codzienny przelew krwi, jesteśmy świadkami poruszających śmierci. Głód, chłód i choroby to także elementy rewolucyjnej rzeczywistości. Ludzie odczuwają wszelkiego rodzaju niedogodności, ich dotychczasowe uporządkowane życie zostaje całkowicie zdezorganizowane. Rewolucja uderza w jednostkę zamiast polepszać jej egzystencję. Tytułowy bohater oczywiście sprzeciwia się temu wszystkiemu, do końca nie może pogodzić się z sytuacją w kraju i tęskni za wolnością. Swoje przemyślenia przelewa na papier w formie wierszy, które stanowią ostatni rozdział powieści. W istocie ich autorem jest oczywiście Pasternak, który przede wszystkim był poetą, a dopiero u schyłku życia został pisarzem.

„Doktor Żywago” to jedna z tych powieści, o których mówi się, że są napisane z rozmachem. Przy tym jest to powieść wymagająca, a wręcz trudna, przepełniona liryzmem i ideologicznie natchniona. Dziś zdaje się być przede wszystkim świadectwem rosyjskiej historii, ale jej antywojenne przesłanie pozostanie uniwersalne na zawsze. Polecam miłośnikom historii i rosyjskiej klasyki.

Malwina Sławińska