Książka przeczytana, zamknięta, ale jeszcze nie odłożona na półkę. To jedna z tych, z którymi chce się pobyć dłużej, a może nawet zacząć jeszcze raz, tym razem z większą uwagą, gdyż początek lektury, zanim wciągnęłam się w rytm narracji, był trudny.

Wspaniała powieść z zupełnie nieadekwatnym tytułem i okładką. Owszem, jednym z wątków książki Shaleva, jest bezgraniczna miłość legendarnego założyciela wsi – Jakuba Mirkina do Szulamit, jego kochanki, która została w Rosji. Owszem ta obsesyjna miłość wpłynęła w jakiś sposób na losy bohaterów, jednak zdecydowanie nie ona jest w centrum zainteresowania pisarza.

To męska proza – książka o pionierach, przybyłych do Palestyny na początku wieku. O mężczyznach w pocie czoła harujących w zupełnie innych warunkach klimatu i przyrody niż w kraju pochodzenia, uczących się tej ziemi od początku, z nadludzkim wysiłkiem osuszających i przekształcających bagno w ziemię uprawną i miejsce do życia. To epos o rolnikach, którzy są postaciami niezwykłymi – każdy z nich to ekscentryk, obrastający legendą jeszcze za życia. Powieść kojarzy mi się (oczywiście biorąc pod uwagę różnice kulturowe, literackie itd.) z „Chłopami” Reymonta, ze „Słownikiem Maqiao” – rewelacyjną powieścią chińskiego pisarza Hana Shaogonga, czy z utrzymanymi w stylu realizmu magicznego powieściami o iberoamerykańskich o miasteczkach, których pierwowzorem było Macondo Marqueza.

Już od początku książki wiemy prawie wszystko, znamy zakończenie, a nie wiemy tak dokładnie nic. Autor nie spieszy się z odsłanianiem całej historii, dawkuje ją nam, wydziela. Moja ciekawość rosła, wzrastała też chęć odkrycia znaczeń i szczegółów poszczególnych niesamowitych historii, delektowania się słowami.

Kronikarzem wsi założonej w Dolinie przez pierwszych pionierów z Europy Wschodniej (Chaluców) a zarazem narratorem powieści jest Baruch, którego wychował a raczej „wyhodował” jego dziadek - Najważniejszy z Chaluców, Jakub Mirkin. „Uczynił go wielkim i silnym jak byk, wiernym i brutalnym, tępym i gruboskórnym” po to, aby wypełnił dokładnie jego misję. Powieść jest zapisem kształtowania się niezwykłej więzi dziadka i wnuka: „Ja i dziadek. Obaj. Od dnia, w którym mnie wyniósł w ramionach z domu moich rodziców, aż do dnia, w którym ja go wyniosłem w ramionach i pogrzebałem w sadzie. Tylko on i ja.”

Baruch pisze o sobie, że „na ogół pamiętam lepiej zdarzenia, o których mi opowiedziano, od tych, których byłem naocznym świadkiem”. W dzieciństwie zajmował się podsłuchiwaniem różnych opowieści, dziadek i jego koledzy - pierwsi osadnicy - opowiadali ciągle jakieś historie, ale sens ich zrozumiał dopiero wtedy, gdy opuścił wieś i zostawił za sobą swoje poprzednie życie. Również czytelnik z początku niewiele rozumie, mylą mu się postacie, czas zdarzeń, miesza to co magiczne z tym, co realne...

Poznajemy kolejne wątki powieści właśnie tak, jak wnuk Pierwszego Legendarnego Chaluca, Mirkina, czyli stopniowo, z początku niewiele rozumiejąc. Później dopiero po kilka razy opowiadane te same historie nabierają kształtu i znaczenia, łączą się w całość. Nie ma tu chronologii zdarzeń, to powieść dla uważnego czytelnika. Na szczęście ta powtarzalność opowiadań, czy całych fraz i obrazów, tak jak w muzyce, sprawia, że w końcu wszystko zaczyna ze sobą współgrać.

Bohaterowie powieści, Ojcowie Założyciele i ich żony, już za życia stali się legendami. Relacje Barucha obejmują coraz mniejszą grupę staruszków, z których wszyscy w końcu zostaną pochowani na niesamowitym cmentarzu (przekształconym z sadu), na którym pragną spocząć również inni, nieuprawnieni; o ten skrawek ziemi toczą się boje, a miejsce na nim kosztuje majątek. Ziemia jest po to by ją ujarzmić, opanować, pokonać, tak aby wydawała plony, potem po to, by się na niej wzbogacić, a później, by w niej spocząć. Człowiek-osadnik nie istniał bez ziemi.

Świat Doliny atakuje wszystkie zmysły, wciąga mackami w koszmar dzikiej natury (bagno, błoto, susza, wyniszczające słońce, brak albo nadmiar wody, wszechobecne szkodniki i smród, plagi, malaria, dżdżownice atakujące drzewa owocowe, przerażające chrząszcze) ale daje też dużo zmysłowej przyjemności np. przy czytaniu o sadzie dziadka słynącym ze zwariowanych przeszczepów i zmutowanych owoców, czy o dzikich kwiatach i pszczołach.

Pisarz często zaskakuje i miesza klimaty, raz jest liryczny, raz brutalny, raz porusza się w rzeczywistości historycznej, a zaraz potem w świecie magii. Cudownie buduje postaci, zaskakuje dowcipem. Jeden z żartów ciągnie się przez całą powieść (zagadka – kto to jest Zajcer? – ciekawe, czy również daliście się nabrać?). Inna, żartobliwa historia spina powieść jak klamrę i wzbudza „niezdrową” ciekawość zarówno nas, czytelników, jak i mieszkańców wioski – kto wrzeszczy z wieży nocą?

Nie da się zapomnieć takich osnutych legendą zdarzeń jak: przyjścia na świat i uroczystości obrzezania Abrahama, pierwszego dziecka urodzonego na Ziemi Obiecanej, historii o zdziczeniu perskiego kota o imieniu Bułhakow, makabrycznego opowiadania o krwiożerczej hienie, opowieści wędrownym cyrku, o założeniu cmentarza, który „ wzbudza zawiść we wszystkich oprócz tych, którzy byli na nim pogrzebani”, o muzeum Baraku Pierwszego, którego najcenniejszym eksponatem jest wypchana krowa, legendy o Efraimie - synu Mirkina, pięknym chłopcu , który...nosił na barkach swojego ulubionego byczka...

Wieś Ojców Założycieli obrosła legendą, zjeżdżają do niej turyści, stanowi rodzaj skansenu. Nie do uwierzenia, że opowiadana przez Shaleva historia zaczęła się tak niedawno, w latach 20-tych XX wieku. Nie ma już takich miejsc i nie ma już takich ludzi. Pozostał tylko kronikarz, „wyhodowany” przez swojego dziadka. „Porządek dnia dziadka noszę w sobie jak wypalone piętno”. Baruch nie umie się przyzwyczaić do „luksusów” normalnego domu, wygodnego łóżka, zbyt ładnego ogrodu i przesadnie ozdobnych kwiatów. Jest uzależniony od pisania historii i przeżywania jej na nowo.

Książka przeczytana, zamknięta, ale jeszcze nie odłożona na półkę. To jedna z tych, z którymi chce się pobyć dłużej, a może nawet zacząć jeszcze raz, tym razem z większą uwagą, gdyż początek lektury, zanim wciągnęłam się w rytm narracji, był trudny.

Wspaniała powieść z zupełnie nieadekwatnym tytułem i okładką. Owszem, jednym z wątków książki Shaleva, jest bezgraniczna...