Lwa Tołstoja zna każdy miłośnik literatury, bez względu na to czy czytał „Wojnę i pokój” lub „Annę Kareninę”. Tołstoja nie trzeba również przedstawiać czytelnikom pierwszej książki Pawła Basińskiego, „Lew Tołstoj. Ucieczka z raju” – biografii pisarza, której lekturę rekomenduję przed sięgnięciem po kolejne dzieło Basińskiego. Zapewne jednak spora liczba czytelników (sama należałam do tej większości) nie będzie znać postaci Jana Kronsztadzkiego, który jest drugim po Tołstoju pierwszoplanowym bohaterem książki „Lew kontra święty. Historia pewnej wrogości”.

Obaj mędrcy są w równym stopniu przedstawiani przez Basińskiego. Autor tworzy istotny zarys biograficzny, który przybliża postać Jana Kronsztadzkiego i jednocześnie nie zanudza czytelnika „Ucieczki z raju” informacjami o Lwie Tołstoju. Życiorys ojca Jana poznajemy w wystarczającym stopniu, a informacje o rosyjskim pisarzu pozwalają nam szczególnie naświetlić i przeanalizować kontekst religijny. W sposób paralelny autor przedstawia fakty z życia obu Rosjan, które pomimo wszelkich różnic między nimi, wskazując na ogromne podobieństwa. Obaj byli w owym czasie wielkimi sławami w Rosji. Do obu codziennie pielgrzymowali biedacy i zasypywali setkami listów. Oboje wyrzekali się wygód życia (choć Jan Kronsztadzki nie miał nigdy majątku do oddania, jak zrobił to Lew Tołstoj). Zarówno też Lew, jak i Jan mieli głębokie przemyślenia w stosunku do wiary, a religia, choć w różnym aspekcie zaprzątała ich życie.

Wiara Jana Kronsztadzkiego była bardzo tradycyjna, narzucająca sobie twarde reguły. Dla niego tołstojowscy byli wielkim zagrożeniem cerkiewnych wartości, których czuł się zobligowany bronić. Dlatego wrogość do Lwa charakteryzowała się podwójną siłą. Basiński stopniowo łączy biografie obu swoich bohaterów, dobitnie opisując w ostatniej części nasilającą się nienawiść. Słowa ojca Jana wyrażane w listach czy w kazaniach przyjmują poziom zupełnie nieprzystający do wizerunku uduchowionego ojca. Basiński tłumaczy to tym większym zagrożeniem, które ze strony tołstojowców Jan Kronsztadzki musiał czuć. Tym bardziej chwalebnie świadczy o Lwu Tołstoju fakt, że na ani jedną obelgę publicznie nie odpowiedział. Z pomiędzy faktów pojawia nam się obraz człowieka głęboko pochłoniętego wiarą, poszukującego Boga, mimo swoich racjonalnych przemyśleń.

Basiński opisuje życie i twórczość Tołstoja pod kątem dotąd mało znanym. Analizuje jego tłumaczenie i komentarze składające się na „Ewangelię według Tołstoja”. Dzieło to wraz z innymi tekstami na temat religii pokazuje bardzo racjonalne podejście do interpretacji Nowego Testamentu, odrzucenie boskiego aspektu w Chrystusie, wiary w niepokalane poczęcie, w cuda, a nawet zupełnie nową interpretację Ostatniej Wieczerzy. Tołstoj nie wierzył w boską naturę Chrystusa. Ani w młodości, ani w wieku dojrzałym, ani na starość, ani przed śmiercią. Nie znaczy to jednak, że nie wierzył w Boga. Mógł wątpić w jego istnienie, ale wyrzec się Boga nie potrafił, ponieważ był to kamień węgielny jego rozumienia życia (str. 256).

Całość książki Basińskiego dopełnia "Dodatek" składający się z tekstów listów kluczowych w sporze Tołstoja z Cerkwią, tj. Orzeczenie Świątobliwego Synodu, odpowiedź Lwa Tołstoja na owe Orzeczenie, List Sofii Andriejewny do przewodniczącego Świątobliwego Synodu, a także list ojca Jana do hrabiego Tołstoja, na które Pawieł Basiński powołuje się w swojej książce. Poprzez analizę i dokumentację widzimy jak niesprawiedliwie rozprawiły się decyzje Cerkwi z hrabią Lema Tołstojem. Uderza w nas pomimo wszystko jego głęboka wiara i determinacja do lepszego zrozumienia Boga. Jak sam Tołstoj wyznaje w swojej odpowiedzi na list Synodu „[Wierzę] w Boga, którego pojmuję jako ducha, jako miłość, jak początek wszystkiego. Wierzę, że jest On we mnie, a ja w Nim.” Książka Basińskiego jest niezwykle ciekawą pozycją, z której wynosimy wiedzę o Tołstoju, jego życiu i czynnikach, które ukształtowały pisarza; a także wiedzę o samej Cerkwi i jej powiązaniach politycznych w XIX wiecznej Rosji, wszelkich aspektów teologicznych i filozoficznych, a nawet prób zrozumienia fenomenu pierwszych celebrytów. To niełatwa lektura, ale niewątpliwie warta sięgnięcia.

Monika Samitowska-Adamczyk