Tym razem zaczniemy od rankingów. Okres największej popularności wszelkich podsumowań już minął – tym lepiej dla nas, bo teraz możemy owe podsumowania ocenić (...i podsumować). Muszę przyznać, że jestem namiętnym czytelnikiem tego typu opracowań. Dlatego po lekturze „Oszusta” czuję się mocno zaskoczony, bo tytuł ten pojawiał się w nich bardzo rzadko, a z pewnością jest to jedna z najlepszych książek, jakie ukazały się w zeszłym roku w naszym kraju.

Problemy z tą lekturą zaczynają się natychmiast – bo na początku wypada powiedzieć, kto jest jej autorem. Na okładce widnieje nazwisko Javiera Cercasa, o co raczej nikt nie może mieć pretensji, wszak to on ten tom spisał. Nie można zapomnieć jednak o głównym bohaterze części biograficznej i wielkiej inspiracji, która skłoniła hiszpańskiego pisarza do stworzenia błyskotliwego eseju: Enriku Marco. Mężczyzna przez lata błyszczał w całej Hiszpanii jako ocalały z obozu we Flossenbürgu i członek antyfrankistowskiej partyzantki, ale po latach – w roku 2005, kiedy Marco liczył ponad osiemdziesiąt lat – okazało się, że swój życiorys co najmniej podkolorował. Naturalnym wydaje się w takim razie fakt, że Cercas, jako pisarz mocno zaangażowany w najnowszą historię swojej ojczyzny, postanowił opowiedzieć o życiu i kłamstwach tytułowego oszusta. O sile tej niezwykłej lektury nie decyduje jednak fascynujący temat, a dociekliwość, przenikliwość i niemal chorobliwa drobiazgowość – nie tylko historyczna, ale i intelektualna – z jaką autor do niego podszedł, dzięki czemu stworzył coś o wiele ważniejszego niż kolejna biografia. Cercas brutalnie wdarł się tam, gdzie fikcja i prawda stoją naprzeciwko siebie z wyszczerzonymi kłami i po mistrzowsku opisał gęstą atmosferę nadchodzącego starcia.

Cercas kilkukrotnie sugeruje w „Oszuście”, że Marco dokonał mitologizacji swego własnego życiorysu, aby zyskać sławę i miłość otaczających go ludzi – za sprawą lektury czytelnik staje się odbiorcą historii tytułowego impostora, więc, niejako, ofiarą oszustwa. Ale naturalna fascynacja wciągającą i trzymającą w napięciu fabułą szybko ustępuje miejsca ekscytacji analitycznymi dokonaniami katalońskiego pisarza. Cercas wnikliwie opisał proces tworzenia wirtualnego bohatera, którym postanowił zostać Marco, dużo miejsca poświęcił, aby przyjrzeć się jego motywacjom, szeroko odniósł się do sytuacji społeczno-historycznej nie tylko pozwalającej, ale wręcz sprzyjającej takiemu postępowaniu. Przy tym, jak wielokrotnie podkreśla, ani nie krytykuje otwarcie swojego tytułowego bohatera, ani go nie broni – stara się go pokazać.

To co urzekło mnie w „Oszuście” nie jest jednak ściśle związane z prywatną sytuacją Marco czy jego osobistą relacją z pisarzem, a z najbardziej abstrakcyjnymi fragmentami książki. Cercas bardzo subtelnie przechodzi od szeroko komentowanej biografii do eseju o naturze fikcji i jej konflikcie z rzeczywistością. Korzysta w nim nie tylko z opowieści Marco, ale także z doświadczeń związanych z wcześniejszą twórczością i odniesień do światowej literatury (ze szczególnym wskazaniem na opus magnum Cervantesa). Zdarzają się w owym eseju redundancje, jakby Cercas nie do końca ufał odbiorcy i upewniał się, że ten na pewno wie o czym czyta (po pewnym czasie określenie „rock star tak zwanej pamięci historycznej” budziło u mnie tik nerwowy), ale jako całość jest to lektura odświeżająca i pobudzająca.

„Oszust” to oczywista pozycja dla całej powodzi literatury przereklamowanej: plasuje się na drugim końcu osi zarówno jeśli chodzi o popularność, jaką zdobył (w tej chwili na Lubimy Czytać ma niespełna sześćdziesięciu czytelników, w tym zaledwie dziewięciu, którzy lekturę ukończyli), jak i jakości. Proszę czytać tę książkę, moi Państwo, bo to prawdziwe wydarzenie, a przeszło zupełnie bez echa.

Bartek Szczyżański