Etologia bada zdolności poznawcze zwierząt, a gdy przeczytamy definicję z wikipedii, która określa etologię dużo ostrożniej, jako naukę zajmującą się zachowaniami zwierząt, dostaniemy bardzo interesująca różnicę semantyczną. Ta rozbieżność obydwu znaczeń to rewolucja, która dokonała się w nauce w ostatnich dziesięcioleciach, a której gorącym propagatorem jest autor „Bystrego zwierzęcia” Frans de Waaal. Bo nie da się życia zwierząt opisać wyłącznie za pomocą instynktów i zachowań wyuczonych (na przykład za pomocą dobrze znanej wszystkim wielbicielom udomowionych czworonogów teorii dominacji). Zwierzęta nie tylko się uczą. Zwierzęta komunikują się, wyrażają intencje i preferencje, rozpoznają towarzyszy (delfiny nadają sobie wzajemnie imiona!), zawiązują sojusze polityczne, planują, pamiętają, niektóre gatunki mają silnie rozwinięte poczucie sprawiedliwości, narzędziami posługuje się nawet pewien mięczak, a ludzkie twarze świetnie rozpoznają ptaki.

Krótko mówiąc de Waal napisał książkę o tym jak zwierzęta myślą. A że jest nie tylko wybitnym naukowcem, ale też znakomitym popularyzatorem nauki i jej wielkim pasjonatem, napisał ją zachowując idealną proporcję między anegdotą a nauką, językiem ścisłych definicji i fascynującą opowieścią.

Współcześnie w sukurs etologii przychodzą nauki biologiczne, zwłaszcza nauki o mózgu, udowadniając między innymi, że do myślenia nie jest potrzebny język. U Fransa de Waal w badaniach naukowych i anegdotach zwierzęta udowadniają to cały czas. Dla mnie najbardziej spektakularny był przykład papugi żako - Alexa. Alexa, jego opiekunka, wybitna zoolog, nauczyła mówić. Liczył, rozpoznawał kolory, materiał z którego wykonano przedmiot, wielkość, kształty. Używał pojęć zawartych w słowach, języka jako narzędzia do komunikowania się z ludźmi. (Swoją drogą nawet w świecie człowieka komunikowanie się nie jest domeną zawłaszczoną przez język, co świetnie ilustruje anegdota o pacjentach z afazją oglądających przemówienie polityka.) Niezwykła jest też historia szympansa Ayumu, którego zdolność zapamiętywania sekwencji liczb daleko przerosła ludzką. Symptomatyczne, że od razu znaleźli się naukowcy z potrzebą udowodnienia, że to niemożliwe. (awansując tym samym pojęcie ludzkiego honoru do naukowych paradygmatów). Wystawiano przeciw Ayumu osoby szkolone w technikach zapamiętywania, pomylono naukę z zawodami (które notabene Ayumu wygrał). Jak wielokrotnie podkreśla Frans de Waal, człowiek nie jest miarą wszechrzeczy i traktowanie go jako takiej miary, jest zwyczajnym błędem naukowym, tak jak jest nim zapominanie, że ewolucja objęła również głowę, i gdzieś w mrokach dziejów, nie dokonał się żaden magiczny przeskok czyniący z nas ludzi. Chyba że przyjmiemy kreacjonizm za teorię naukową.

Zresztą bardzo pouczająca jest historia odpowiedzi na sztandarowe antropocentryczne pytanie: co czyni człowieka wyjątkowym? (dodałabym: na tle innych gatunków zwierząt, ale przecież wyjątkowy człowiek nie ma tła). Frans de Waal żartuje, że bardzo trudno powiedzieć, bo co innego odróżnia nas od słonia, a co innego od ośmiornicy. W miarę rozwoju nauki kolejne definicje człowieczeństwa upadają w obliczu dowodów, zapewne najbardziej spektakularnie powinęła się noga wyjaśnieniu z naszą gatunkową super-zdolnością używania narzędzi, ale padły też tezy o unikalności tworzenia kultury (w znaczeniu rozprzestrzeniania się zwyczajów), okazywania empatii, zachowań altruistycznych. Najostrożniej Frans de Waal wyraża się o samoświadomości zwierząt, niemniej i tu podkreśla: samoświadomość jest w ogóle trudno definiowalna w terminach naukowych, a test lustra (rozpoznanie w nim siebie) zdało przynajmniej kilka gatunków.

Wskrzesza bardzo pomocne pojęcie umweltu - świata postrzeganego przez dany gatunek: najoczywistszy literacki przykład to "Przemiana" Kafki. W zoologii zapewne najpowszechniej znaną ilustracją postrzegania rzeczywistości w sposób nam umykający jest echolokacja u nietoperzy. Holenderski uczony podkreśla też jak słabo poznanym pod tym względem gatunkiem są słonie - zwierzęta wyjątkowo nie laboratoryjne. Nie znamy na przykład mechanizmu dzięki któremu potrafią one wyczuć burzę z odległości setek kilometrów. Dla codziennego doświadczenia najprostszym ćwiczeniem wyobrażenia sobie jeśli nie umweltu, to przynajmniej różnic miedzy światem postrzeganym przez nas i zwierzę, będzie wyciągnięcie konsekwencji z faktu, że głównym psim zmysłem jest węch nie wzrok.

Jest to książka pod pewnym względem szalenie trudna, choć czyta się ją łatwo i do zrozumienia treści nie potrzeba naukowego przygotowania i dostępu do Internetu. „Bystre zwierzę” obraca w pył ludzkie przekonanie o wyjątkowości „człowieczeństwa” - warto przeczytać jak stanowczo, ze względu na błędy metodologiczne, de Waal odrzuca wyniki badań porównawczych miedzy małpami a dziećmi. Holenderski uczony dokonuje rewolucji w naszym myśleniu o sobie. Już Karol Darwin pisał, że różnica między ludźmi a zwierzętami ma charakter skali nie jakości. Człowiek to też zwierzę.

O psach i kotach jest w tej książce niewiele. Ale i tak sądzę że jest to pozycja znakomita również dla właścicieli udomowionych zwierząt, tym bardziej, że całkiem sporo książek „gatunkowych” serwuje zbyt wiele uproszczeń czy też zwyczajnie, w świetle nauki, się zestarzało (jak na przykład słynne „Okiem psa”).

Na koniec coś o czym pomyślałam przy okazji niedawnej dyskusji o kanonie lektur szkolnych. Otóż „Bystre zwierzę” jest książką, którą chętnie w takim kanonie bym zobaczyła. To bardzo ważna książka naukowa, pokazująca jak zmienił się pewien naukowy paradygmat, ale napisana znakomitym stylem i „łatwa w czytaniu”, jestem przekonana, że spora cześć 14-latków przyswaja dużo bardziej skomplikowaną literaturę. De Waal dużo miejsca poświęca metodologii badań, co uważam za niezwykle cenne dla młodego, współczesnego człowieka, który, wybaczcie truizm, żyje w epoce zalewu trudno weryfikowalnych informacji, a żeby informacje selekcjonować, niezbędna jest i pewna umysłowa wprawa, i wiedza o tym, czym jest metoda naukowa. Do tej selekcji szkoły wciąż przygotowują w niewystarczający sposób. Jest to też pozycja niezwykle ważna pod względem etycznym, ucząca szacunku do świata przyrody i tolerancji w znaczeniu zrozumienia inności, pokazująca, że warto zachować pewien dystans do przekonania o własnej wyjątkowości. Poza tym to po prostu świetna lektura.

Agnieszka Ardanowska