Trochę się obawiałam lektury ostatniego tomu „Rzeczpospolitej Obojga Narodów”. Tytuł „Dzieje agonii” nie budzi dobrych skojarzeń, a i czytanie poprzedniej części, „Calamitatis Regnum”, było dla mnie bolesne. Chciałam jednak poznać spojrzenie autora na rozbiory Polski i jego diagnozę tej tragicznej sytuacji, która doprowadziła do zniknięcia ogromnego państwa.

Jasienica przedstawił bardzo zdecydowane poglądy. Niektóre z nich można uznać za kontrowersyjne, ale argumentacja pisarza pozwala zrozumieć, jaką drogą doszedł on do nich. Podziwiam go za dokonaną syntezę wydarzeń, które miały miejsce od śmierci ostatniego z Jagiellonów do III rozbioru. Dzięki autorowi chaotyczne urywki informacji, poznane na lekcjach historii, ułożyły się w logiczną całość, która poraża festiwalem głupoty, chciwości, megalomaństwa i krótkowzrocznych rojeń o wielkości. Przysłowie mówi, że gdyby człowiek wiedział, że się przewróci, to by się położył. Niestety, mądrość ta nie była chyba znana ówczesnym magnatom, którzy celowali w popełnianiu najgłupszych z możliwych wyborów, kierując się własnymi interesami, stojącymi często w kontrze do interesów całego kraju. Owszem, wielu rzeczy nie byli w stanie przewidzieć, a toczące się między wielkim rodami konflikty interesów bardzo zaciemniały obraz całości, ale są pewne granice szukania usprawiedliwień i zdrajców należy nazywać zdrajcami. Nie można również zapominać o sprawach, na które ówcześni obywatele Rzeczpospolitej nie mogli mieć wpływu – wydarzenia w europejskich mocarstwach, pozornie niezwiązane z losami Polski i Litwy, często miały zaskakujący na nie wpływ.

Wśród królów elekcyjnych Paweł Jasienica miał swoich dwóch faworytów: Stefana Batorego i Jana III Sobieskiego. W przypadku pozostałych monarchów pisarz momentami bezlitośnie obnaża ich głupotę i brak zainteresowania losami państwa, którym mieli rządzić. W ten sposób pozbyłam się złudzeń na temat Zygmunta III Wazy i Jana Kazimierza. Nie powiem, żeby było to przyjemne doświadczenie. Ale w „Dziejach agonii” autor mnie zaskoczył. Zawsze mi się wydawało, że Stanisław August Poniatowski był żałosną kukiełką w rękach carycy Katarzyny, że Obiady Czwartkowe i Konstytucja 3. Maja to rzeczy, które udały mu się przypadkiem, bo był niczym ten kurek na dachu. Jasienica wybielił mi postać ostatniego króla Polski. Bardziej niż chorągiewkę na wietrze przypominał Poniatowski żagiel, który ze wszystkich sił starała się wykorzystać nieprzychylne wiatry, by nie dopuścić do katastrofy okrętu, którym dowodził. Biorąc pod uwagę, jak słabły był to okręt, jak silne były miotające nim wiatry i jak niewielu pomocników miał Stanisław August, to jestem pod wrażeniem, jak długo starał się walczyć.

„Rzeczpospolita Obojga Narodów” to, moim zdaniem, bardzo depresyjna lektura. Odziera ze złudzeń, każe się zmierzyć z postawami ludzi odpowiedzialnych za losy kraju, które czasami w głowie się nie mieszczą i budzą sprzeciw. Ale też w klarowny sposób pisarz przedstawił uwarunkowania polityczne, których ja często nie byłam świadoma. Jasienica pokazał zło kontrreformacji i mieszania się kościoła do spraw państwa. Pokazał narodziny polskiej anarchii i liberum veto. Oprócz tych negatywnych zdarzeń uwypuklał też wielkie myśli i reformy, które w bardziej sprzyjających okolicznościach historycznych mogłyby pięknie zaowocować.

Jest takie powiedzenie, że szczęśliwe kobiety i szczęśliwe państwa nie mają bujnej historii. Historia Polski jest bardzo skomplikowana, trudno o jednoznaczną jej ocenę, zwłaszcza, gdy chce się zachować obiektywizm. Książki Jasienicy doskonale porządkują fakty, pokazują wydarzenia w Rzeczpospolitej także w szerokiej europejskiej perspektywie i zmuszają do myślenia. Warto przeczytać.

Trochę się obawiałam lektury ostatniego tomu „Rzeczpospolitej Obojga Narodów”. Tytuł „Dzieje agonii” nie budzi dobrych skojarzeń, a i czytanie poprzedniej części, „Calamitatis Regnum”, było dla mnie bolesne. Chciałam jednak poznać spojrzenie autora na rozbiory Polski i jego diagnozę tej tragicznej sytuacji, która doprowadziła do zniknięcia ogromnego państwa.

Jasienica...