Turcja wciąż jawi mi się, jako kraj egzotyczny. Szczególnie ta dawna Turcja, wraz ze swoimi haremami, menażeriami i wspaniałymi, orientalnymi budowlami. Stambuł to bajkowe miasto z „Opowieści tysiąca i jednej nocy”, ale również mocno osadzona stolica wraz z niespotykaną architekturą. Dla mnie nadal nieznana.

Tuż po sięgnięciu po „Ucznia architekta” Elif Shafak, zaczęłam żałować tego, jak mało wiem o Turcji. Być może nie żałowałam braku doświadczenia zwiedzania Stambułu (bo wszystko przecież jeszcze może być przede mną), ale, o dziwno, żałowałam nieoglądania tureckiego serialu „Wspaniałe stulecie”. Pobieżnie wiem, co było tematem serialu i co mogłabym porównać z powieścią Shafak. Osadzona w tym samym okresie – na dworze sułtana Sulejmana, przywołująca postaci jak sułtanka Hurren czy księżniczka Mihrimah. Oczywiście jednak od początku założyłam, że Elif Shafak o wiele lepiej poradziła sobie z fabułą i warsztatem niż turecki serial.

Z pierwszych kart powieści wyczuwamy intrygę związaną z dojściem do władzy sułtana Murada. I na tym etapie muszę wytknąć jedyny zarzut w kierunku autorki – wątek się gubi, a jego rozwinięcie mogłoby stanowić bardzo ciekawą fabułę. Strona, którą jednak obiera Shafak nie jest bynajmniej mniej interesująca. Jak sama pisze w posłowi, impulsem, który stworzy zamysł na powieść była rycina, przedstawiająca sułtana Sulejmana, architekta Sinana, a w dalszym planie białego słonia i jego kornaka. Powieść skupia się na młodym chłopcy, o imieniu Dżahan, który w wyniku zbiegu okoliczności staje się kornakiem białego słonia, Czhoty, w menażerii sułtana.

Pierwsze strony powieści to opowieść, którą Dżahan snuje dla pięknej księżniczki Mihrimah. Historia toczy się niczym „Opowieść tysiąca i jednej nocy”, urzeka księżniczkę i na całe życie łączy dwoje ludzi, których dzieli wielka przepaść – kornaka i córkę sułtana – platonicznym uczuciem miłosnym.

Miłość Dżahana do Mihrimah to jeden z wątków, który łączy go z dworem sułtana. Drugim jest nauka u jednego z najsłynniejszych architektów imperium osmańskiego, Sinanem. Dżahan staje się jednym z czterech uczniów wielkiego architekta i współuczestniczy w budowie tak wielkich tureckich budowli, jak meczet Mihrimah, minaret Suleymaniye i minaret Szehzade, a także odbudowa kopuły Hagia Sophia. Choć historia Turcji przedstawiona przez Shafak nie zawsze jest chronologiczna i nie zawsze odpowiada prawidłowym odstępom czasu, powieściowa fabuła jest wspaniałą kreacją umiejscowioną w scenerii rzymskiej budowy katedry Świętego Piotra i wpływów na architekturę, które wywierał Michał Anioł; sprzecznym wizjom i nastrojom towarzyszącym odbudowie stambulskich akweduktów czy odnowienia Hagia Sophia. Elif Shafak snuje swoją opowieść przez stulecia, przez panowania kolejnych sułtanów. Tu architektura, kreacja i wielkie przemyślenia, łączą się z miłością, orientalnym podejściem do egzotycznych i potężnych zwierząt oraz z wielkimi historycznymi momentami. Fabuła iście płynie jak orientalna baśń. Nie dziwi zatem zakończenie u progu budowy Tadż Mahal w Agrze. Ponad stuletni Dżahan snuje się po kartach powieści, jak baśniowy bohater, któremu przytrafia się więcej, niż komukolwiek w tej erze.

Kim był kornak na inspirującej rycinie? Jaką rolę dla Sulejmana czy Sinana odegrał ów biały słoń? Część tej wykreowanej fabuły być może miała jakieś odzwierciedlenie w rzeczywistości. Być może słoń pomagał w budowie meczetów. Być może Sinan brał na swych uczniów zdolnych chłopaków znikąd. Jednak o kimś takim, jak kornak na dworze Sulejmana, nigdy już się prawdopodobnie nie dowiemy. Elif Shafak podjęła próbę interpretacji tejże ryciny. Z tej jednej informacji uprzędła piękną powieść, która jest zarówno wspaniale napisana, mistrzowsko skonstruowana, świetnie przemyślana (należy docenić ogrom pracy, który Shafak musiała włożyć, by walory historyczny nabyły autentyczności), a przede wszystkim ciągnie się w pochłaniający sposób, iście jak historie opowiadane przez Szeherezadę. Wciąga w ten XVI-wieczny Stambuł, w tę historię biednego kornaka, oddanego swojemu słoniowi, oraz w tę opowieść o wielkiej architekturze, która jest także budową, sięganiem w głąb i rozumieniem własnej duszy.

Monika Samitowska-Adamczyk