Krzepią czytelnika poszukującego w literaturze czegoś więcej takie wydawnicze przedsięwzięcia, jakie podjęło ostatnio Czarne. Dostaliśmy do ręki najobszerniejszy jak dotąd zbiór prozy Zygmunta Haupta, pisarza niesłusznie zapomnianego, prozaika antycypującego poniekąd na poziomie formy postnowoczesne teksty utrzymane w poetyce fragmentu. Pod tym względem Zygmunt Haupt jest pisarzem szalenie aktualnym, choć niestety hermetycznym i zepchniętym na margines procesu historycznoliterackiego. Kiedy zaczął pisać wybuchła wojna, a jak wiadomo nie jest to czas dla literatury najlepszy, w okresie powojennym z kolei jego drogę na parnas literatury uniemożliwiła sytuacja polityczna w kraju. Pisarz wybrał zatem emigrację. Co prawda jest to wznowienie, ale jakże potrzebne.

Inicjatorem tejże edycji „Baskijskiego diabła” był sam Andrzej Stasiuk, który napisał do niego kapitalny wstęp, będący oddzielnym tekstem eseistyczno-artystycznym, a nie zwykłym edytorskim przykładem intertekstualności na płaszczyźnie metatekstowej. Zwierza się w nim autor „Wschodu” ze swoich lekturowych wrażeń i nie ukrywa, że Haupt jest dla niego pisarzem fundamentalnym oraz inspirującym. Czytając obydwu twórców od razu dostrzeżemy duchowe pokrewieństwo, analogiczną wrażliwość, kompozycyjne rozprzężenie, wspomnianą już fragmentaryczność (odzwierciedlającą przecież na poziomie formy literackiej kondycję pękniętej i pokawałkowanej struktury rzeczywistości, niemożność pokazania świata jako sensownej całości), niekompletność, podobne skupienie na szczególe i quasi-filozoficzną próbę drążenia spraw najważniejszych. Haupt – podobnie jak robi to Stasiuk – pisał całe życie jedną książkę, obsesyjnie powracając do tematów przypisanych do jego twórczości, każdym kolejnym opowiadaniem, szkicem czy reportażem ją zagęszczając, nie oglądając się na rozróżnienia gatunkowo-formalne.

Zygmunt Haupt tworzył prozę tak idiomatyczną, że nie sposób mówić o porównywaniu tej twórczości z inną, choćby nawet na tle jego literackiego pokolenia. Można by tutaj nieśmiało jednak wskazać dwóch wielkich: Prousta i Schulza. Wyznacznikiem poetyki Haupta jest sugestywna obrazowość, skupienie na detalu, nagromadzenie skojarzeń, akcentowanie pamięci oraz przede wszystkim autobiografizm. To proza zrodzona z odprysków autorskich reminiscencji próbująca poprzez literaturę ocalić mijający na jego oczach świat, zakląć go w wyrafinowanym, artystycznie ukształtowanym języku. Styl Haupta działa na czytelnika obezwładniająco. Szczątkowa fabularność jego krótkich form podporządkowuje się raczej stylistycznej maestrii aniżeli linearnie opowiadanej historii. Podobnie rzecz się ma z tekstami afabularnymi. Innymi słowy: nie czytamy Haupta, żeby zaspokoić głód fabuły, lecz by smakować misternie przezeń wycyzelowane zdania, rytmikę jego frazy, sycić się tą paraliżującą zmysły czytelnika obrazowością.

Haupt opowiada o dawnej Galicji, której wskrzeszenie jest już tylko marzeniem, częstokroć przenosi się do dzieciństwa, odmalowuje przyziemne życie chłopów w tym konglomeracie kultur skupiającym także Żydów, inteligencję, żołnierzy. Mimo że nie tworzy on zbeletryzowanej prozy, choćby w duchu dziewiętnastowiecznego realizmu, potrafi po mistrzowsku z perspektywy niemal filozoficznej spojrzeć na rzeczywistość. A to umiejętność, którą posiadają tylko wielcy pisarze.

Co również warte podkreślenia, we współczesność wpisywałaby także Haupta jego podejrzliwość wobec wielkiej historii, zwątpienie w tak zwane wielkie narracje opisujące i porządkujące rzeczywistość. Nie interesują Haupta starcia w przestrzeni procesu dziejowego, zajmuje go raczej jego rewers, czyli to, jak historia odbija się w mikroskali, w jaki sposób rezonuje na pojedyncze życie człowieka. W tych krótkich opowiadaniach tę problematykę bez trudu dostrzeżemy, bo wojna to także jedno z autorskich doświadczeń Zygmunta Haupta, a materiał biograficzny w jego przypadku zostaje przeobrażony w materię literacką. Ten z pozoru ostentacyjnie niemodny już dziś pisarz w istocie jest szalenie nowoczesny.

W tym splocie myśli i rzeczy – jak pisarstwo Haupta określa Andrzej Stasiuk – narrator autora „Baskijskiego diabła” próbuje dotykać spraw ostatecznych, dociekać sensu istnienia, próbuje kreślić złożoną relację pomiędzy autorem i jego sztuką (nie zapomnijmy, że Haupt zanim zaczął pisać zajmował się malarstwem, literaturą zajął się właściwie w samej końcówce międzywojnia), rzeczywistością i uniwersum. Poza tym literacka wizja Haupta, tak mocno zakorzeniona w odbywanych przezeń podróżach po Galicji Wschodniej, nierozerwalnie z sobą splata legendarność i realizm.

Wartościowa i wyborna to proza. I bardzo dobrze, że nie do końca znana, mogę rzec, karmiąc swój czytelniczy egoizm. Ale być może już niedługo. Idea zorganizowanej w ubiegłym roku I edycji Festiwalu im. Zygmunta Haupta w Gorlicach przyczyniła się z pewnością do popularyzacji jego twórczości i rozszerzenia jej poza krąg wtajemniczonych czytelników. Niestety, druga odsłona imprezy stoi pod znakiem zapytania, bowiem MKiDN pod nową władzą póki co nie przyznał środków na dofinansowanie imprezy, bo jak ogólnie wiadomo, ma zupełnie inne priorytety w przestrzeni polityki kulturalnej.

Justyna Anna Zanik