(2015)

Reporterska książka o losach Bronisława Grąbczewskiego, carskiego żołnierza i Polaka ze Żmudzi, w której narracja biograficzna splata się z aktualnym spojrzeniem na współczesne republiki Azji Środkowej, Kaszmir i chiński Sinciang. Podobnie jak w „Pijanych Bogiem” czy „Oku świata” – mamy tu głębokie, wnikliwe spojrzenie, próbę zrozumienia poprzez zanurzenie się w codzienności i historii – nie zaś udowadnianie z góry przyjętych tez. Cegielski (1975) jako reporter jest bardzo zaangażowany, pisze z pasją, z czystą głową i bez uprzedzeń. Całość ma bardzo przystępną formę. Prosty styl, bez udziwnień i literackich popisów.

Choć w książce nie ma eksplozji ani powalających na kolana zwrotów akcji, a upływ czasu sprawił, że zawarte w niej informacje nie są już tak sensacyjne jak byłby chociażby w międzywojniu, to jest to jednak kawał porządnej roboty. Wyjątkowo czasochłonnej i wymagającej uporządkowania wielu faktów.

Na okładce obok nazwiska autora, jest także nazwisko fotografa – ale to nieporozumienie, bo dziennikarz nie odnosi się do tych zdjęć – grają tu jedynie rolę dodatku.

Z tego co pada w tekście można wywnioskować, że Cegielski podróżuje z Długoszem śladami Grąbczewskiego w latach 2013-2015, wspomagając się jednocześnie wiedzą zdobytą w latach wcześniejszych (np. z roku 2001). Brakuje w książce jakiegoś otwartego wyłożenia faktów, uporządkowania – ile tych wypraw było, jak długo trwały i na jaki czas przypadły – byłoby to bardzo przydatne przy analizie wstawek reporterskich, bo teraz jest teraz, ale za kilka-kilkanaście lat, kontekst niektórych spraw może nie być już jasny.

Można by rzec, że książka jest obszernym dopełnieniem zbiorczego wydania „Kaszgarji” (1924), „Przez Pamir i Hindukusz do źródeł rzeki Indus” (1924) oraz „W pustyniach Raskemu i Tybetu” (1925) – „Podróży po Azji Środkowej 1885-1890”, które należy czytać z dystansem, bo o ile zawarte tam informacje przyrodnicze oraz etnograficzne są wyjątkowo cenne i drobiazgowe, to już poruszane wątki osobiste mogą być mniej wiarygodne.
Sporo o Grąbczewskim nie wiemy. Niestety są to informacje nie do pozyskania – minęło zbyt wiele czasu – dobrze więc, że Cegielski zadał sobie sporo trudu by zebrać do kupy to co się ostało. W większości po rosyjsku.

Podsumowując: charyzmatyczny dziennikarz, zaangażowany radiowiec, pasjonat tematyki bliskowschodniej, Azji, podróżnik. Człowiek twardo stąpający po ziemi, rzeczowy i racjonalny, zadeklarowany humanista. Świetnie się go słucha, dobrze się czyta, i nie inaczej jest tym razem. Do całości wkradło się trochę błędów – ale na tle całości to drobiazgi.

•

Wielki Gracz – uczestnik Wielkiej Gry, tj. rywalizacji między Imperium Brytyjskim a carską Rosją o prymat w Azji Środkowej. Mająca już swoje lata „Wyprawa do Chiwy” (1876) Burnaby’ego, brytyjskiego oficera, który pojechał do tego rejonu dla uciechy i na przeszpiegi, mówi co nieco o charakterze tych zmagań (czy też prężenia muskułów, bo brytyjscy żołnierze z Rosjanami nigdy się tam otwarcie nie starli). Peter Hopkirk napisał o tym całą książkę (1990), przetłumaczoną także na polski.

„Ze Żmudzi na Dach Świata”, czyli górzysty Pamir, który nosił to miano nim w powszechnej świadomości przejął je Tybet. Ale nie tylko, bo Grąbczewski zwiedził wiele innych krajów, pracował także na Dalekim Wschodzie i Powołżu, a ostatecznie osiadł w Polsce.

•

Zbiorcze wydanie relacji ze środkowoazjatyckich eskapad Grąbczewskiego kupiłem za pośrednictwem internetowego antykwariatu lata temu (analizując obecne ceny – okrutnie przepłaciłem). Stoi na półce i czekają na swój czas – raz że grube to, ciężkie, dwa że drobnym makiem – wymaga więc jednocześnie i zaangażowania intelektualnego i mocnych nadgarstków (oraz sprawnych oczu). Ostatnio (2018) zacząłem się zastanawiać, czy Max Cegielski nie napisał czegoś nowego, i z czego on w ogóle teraz żyje. Okazało się że w 2015 przegapiłem jego książkę o Grąbczewskim. Dobrze wyszło, bo przed lekturą liczących sobie już prawie sto lat wspomnień, opartych na wojskowych notatkach i prywatnych zapiskach, można uzyskać lepsze rozeznanie, co tego co niejasne lub celowo zniekształcone. Zwłaszcza, że już we wstępie narzuca się czytelnikowi niewłaściwe spojrzenie i mylny ogląd sytuacji.

Cegielski szuka śladów domu Grąbczewskiego na Żmudzi jak Książek (1978) zabudowań po Sieroszewskim, hen na Dalekim Wschodzie, w „Jakucku” (2013), a całość przywodzi na myśl tematykę poruszaną w pisarstwie Ossendowskiego (1878-1945) – który zresztą się w książce pojawia, jako wyrobnik-hurtownik oraz kanciarz – „Przez płonący Wschód” (1922) Goetela (1890-1960) czy „Przez Urianchaj i Mongolię” (1929) Giżyckiego (1893-1968), oraz wielu innych autorów, którzy również zasługują na przypomnienie, jeśli nie w takiej obszernej książce, to chociaż w internetowym artykule.

•

Grąbczewski. Polak, który został rosyjskim szpiegiem (Dwójka):
https://www.youtube.com/watch?v=DrSQe4I0f-Y

•

UWAGI: str. 21 – „wojska imperium cezarów podbiły przed wiekami Anglię” – zajęły południową część Brytanii, a działo się to w czasach kiedy Anglowie i Sasi siedzieli u siebie, w północnej Germanii i na Jutlandii, więc tworu o nazwie Anglia wtedy jeszcze nie było, podobnie jak nie było Polski, Stanów Zjednoczonych i Peru; str. 34-35 – „Na ziemiach znajdujących się pod zwierzchnictwem carskim nadal obowiązuje system niewolniczy” – identyczne zdanie pojawią się na sąsiadujących stronach, nie usunięto w redakcji; str. 46 – „tylko parokrotnie” (zaledwie kilka razy) – słowo parokrotnie sugeruje jakąś niespodziewaną wielość (choćby i znikomą, ale jednak), i wydaje się sprzeczne w zestawieniu z TYLKO; str. 145 – Jarkend i Hotan są na wschód o Kaszgaru (w zasadzie na pd-wsch), nie na zachód; str. 197 – całkiem zbędna powtórka informacji o słonej wodzie; str. 207 – „[dolina rzeki Wachan] Tworzy długi korytarz wbijający się klinem między Pakistan a Chiny” – raczej między Tadżykistan a Pakistan; str. 240 – „Karelii, krainy leżącej przy granicy z Finlandią” – rosyjska Republika Karelii faktycznie znajduje się właśnie tam, ale HISTORYCZNA KRAINA (o której tu mowa) obejmuje także tereny na terytorium Finlandii, oraz ziemie na północ od Ingrii; str. 303 – „Okazuje się, że mity o podziemnym królestwie, z których czerpał Ossendowski i inni, nie są tylko wymysłem Europejczyków, lecz opierają się na dawnych wierzeniach azjatyckich górali” – wtedy byłyby to łże-mity, zmyślenia... Informacji o Agharcie czy Szambali nie ma w popularnonaukowych czy akademickich książkach, ale w literaturze pseudonaukowej i tyczącej się szeroko rozumianych zjawisk niewyjaśnionych – owszem*.

Zwykłe omyłki, ale w kolejnym wydaniu powinny zostać usunięte.


___________
* Warto przeczytać „Zaginiony świat Agharti” Aleca Maclellana, przy odpowiednio krytycznym nastawieniu możemy dzięki niej z dużą przyjemnością chłonąć ogrom tego co narosło wokół tego tematu, a trochę tego jest. Gorzej jeśli ktoś doszukuje się tradycji podziemnych światów głęboko tajonej prawdy czy szczątków jakiejś pradawnej wiedzy... z kronik Atlantydy czy kryształów Nibiru... Książka nie była przez lata wznawiana, osobiście przepłaciłem za wymięty egzemplarz w Empiku, jakby to nie był Empik a antykwariat. I to było dziwne, ale nie narzekałem. Miało to miejsce w czasach kiedy nie słuchałem jeszcze starej Radiostacji, ani Radia Jazz czy Biski* (które kolejno trafiał szlag), a komercyjnej Zetki. Przypadkowo trafiłem na drugą połowę króciutkiej audycji „Nautilus Radia Zet”, prowadzonej przez Roberta Bernatowicza. Pięć minut gadania. Pięć minut pop-papki, kompletnie niezwiązanej tematycznie z omawianym zagadnieniem. Kiedy się skończyło, czułem ogromny niedosyt i żal że wstrzeliłem się tak późno**. Wstawki lektora, z klimatycznym podkładem i interesująca narracja Bernatowicza zrobiły na mnie duże wrażenie i mocno podziałały na wyobraźnię. Cholernie chciałem dorwać książkę która posłużyła za podstawę dla audycji, ale wtedy ani ja nie byłem szczególnie zaradny, ani przedinternetowe czasy sprawy nie ułatwiały. Dzięki obszernym fragmentom z bestselleru Ossendowskiego („Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów”), często cytowanym na jej łamach, przekonałem się do literatury podróżniczej, historycznej i reportażu. Przed tym uznawałem tylko pozycje popularnonaukowe i fantastykę. Kiedy na studiach zacząłem czytać lepsze i gorsze książki Ossendowskiego, które przez całe swoje życie produkował w ilościach hurtowych – zaskoczyło mnie, że bawi go jego wizerunek na Zachodzie, że jest postrzegany jako zdobywca sekretnej wiedzy (atrakcyjnej dla wszelakich maści kółek teozoficznych czy spirytystów), oraz fakt, że wersja angielska bestsellerowych „Zwierząt, ludzi, bogów” wyraźnie różni się od polskiej, że jest bardziej udziwniona (przynajmniej fragmentarycznie – bo całości nie porównywałem). Maclellan, podobnie jak „uduchowieni poszukiwacze prawdy”, konsekwentnie przeinacza zapiski Ossendowskiego – dużo mniej skłonnego do mistycyzmu – ale mimo to pozwala zapoznać się z masą inspirujących informacji. Jeśli ktoś lubi krytyczne zapoznawanie się z pseudonaukowymi książeczkami ocierającymi się o New Age, jeśli kogoś taka intelektualna zabawa pociąga – to tu się nie zawiedzie.

* „Masala” Maxa Cegielskiego wędrowała wraz z nim po tych radiach, a to sporo mówi o jej renomie. Obecnie internet oferuje muzykę z całego świata, w czasach kiedy Cegielski puszczał na antenie turecki pop, pieśni qawwali, banghry i hity z Bollywood, sugerował by w poszukiwaniu wschodnich brzmień odwiedzić najbliższy kebab, i tam rozpytać pracowników o ich prywatną płytotekę... Sporo się od tego czasu zmieniło.
** Potem czekałem z niecierpliwością na każdego nowego „Nautilusa”, nagrałem nawet kilka audycji na kasety i nie byłem w tym hobby odosobniony. Część audycji, dzięki taśmom spragnionych tego typu treści obywateli, zachowała się, i po latach, po przeniesieniu na formaty cyfrowe trafiła do sieci. Można to wygrzebać! Kiedy Bernatowicz skończył nadawać w Zetce, miał co sobotę około 40-45 minut w Tok FM. Słuchanie tego było najprzyjemniejszym punktem tygodnia. Kiedy radio zadecydowało, że jednak szkoda czasu antenowego na takie bzdury – byłem niepocieszony. Oczywiście poziom merytoryczny tych audycji był raczej niski, trafiał gównie do potłuczonych, tzw. foliarzy, gospodyń domowych i prostaczków... ale było to ciekawe. Wtedy nie funkcjonował YouTube, nie było podcastów ani możliwości regularnego produkowania podobnych treści chałupniczo, a jeśli były, nie funkcjonowała platforma gdzie można by się tym dzielić. Każda audycja była wyczekiwana. I każdy odbierał te informacje inaczej – ja na przykład, bardzo chciałem wyłowić z tego ziarnko prawdy, coś co bezsprzecznie potwierdzi, że nie wszystko jest takie jak się wydaje, co doda codzienności głębi.

(2015)

Reporterska książka o losach Bronisława Grąbczewskiego, carskiego żołnierza i Polaka ze Żmudzi, w której narracja biograficzna splata się z aktualnym spojrzeniem na współczesne republiki Azji Środkowej, Kaszmir i chiński Sinciang. Podobnie jak w „Pijanych Bogiem” czy „Oku świata” – mamy tu głębokie, wnikliwe spojrzenie, próbę zrozumienia poprzez zanurzenie się w...