Ktoś złośliwy mógłby zadać pytania: „Czy aby nie za dużo mamy na rynku książek na temat Trzeciej Rzeszy i nazizmu?”, „Czy koniecznie potrzebna jest kolejna?” Tego typu pytania zawsze w jakimś stopniu pozostaną pytaniami retorycznymi, lecz nie należy się uchylać przed odpowiedzią. Odpowiedzmy jednak innymi (retorycznymi) pytaniami: Czy zbrodniczy system, który doprowadził do największego kataklizmu w dziejach, nie wymaga tego, by jak najdokładniej go poznać, by prześledzić każdy, nawet najdrobniejszy jego aspekt? By przyjrzeć się bacznie złożonym przyczynom jego powstania? Innymi słowy, należy się cieszyć, gdy trafia nam do rąk książka wnikliwa, analityczna, a przy tym, co podkreśla autor we wstępie, napisana z myślą o czytelniku, który nie jest zawodowym historykiem zajmującym się nazizmem.
Richard J. Evans w pierwszym tomie swojej monumentalnej, trzyczęściowej pracy poświęconej historii Trzeciej Rzeszy zajmuje się przyczynami powstania oraz wczesnym etapem istnienia tego złowrogiego, totalitarnego państwa. Zwraca uwagę to, z jakim pietyzmem autor szuka źródeł i przyczyn powstania nazizmu. Nie lekceważy żadnych czynników – ani społecznych i politycznych, ani ekonomicznych i kulturowych. Przyczyny i uwarunkowania polityczne wywodzi od Bismarcka, co z historycznego punktu widzenia wydaje się jak najbardziej uzasadnione. Tęsknota za imperium i silną władzą była stale obecna w niemieckim społeczeństwie po klęsce poniesionej w I wojnie światowej. Nierozerwalnie z nią związany mit „ciosu w plecy” mówiący o tym, że armia niemiecka nie została pokonana w polu, a o jej porażce wojennej zadecydował wewnętrzny wróg, był stale obecny w krzykliwej retoryce różnych skrajnie prawicowych ugrupowań i organizacji paramilitarnych, w tym oczywiście nazistów. Kolejnym czynnikiem istotnym dla omawianego w książce procesu jest wyraźnie widoczna wrogość licznych środowisk w stosunku do Republiki Weimarskiej. Wrogości do demokracji często towarzyszył zajadły antysemityzm. Jedną z najistotniejszych zalet książki brytyjskiego uczonego jest to, że jasny, systematyczny i logiczny wywód o przyczynach powstania ruchu nazistowskiego umożliwia czytelnikowi zrozumienie procesu, który na pierwszy rzut oka bynajmniej nie jest oczywisty. Oto bowiem droga niczym nie wyróżniającego się Austriaka, któremu nie udało się zostać malarzem, na szczyty władzy w Niemczech wydaje się zdumiewająca. Dlaczego akurat Hitler tego dokonał? Wszak w latach dwudziestych istniało w Niemczech bez liku drobnych skrajnie prawicowych partyjek o zbliżonym programie do tego, jaki przyniósł sukces NSDAP. Czy wszystko można wyjaśnić charyzmą Hitlera? W żadnym wypadku. W takim razie czym? Na to pytanie nie odpowiem, aby nie psuć czytelnikom lektury książki.
Książka Richarda J. Evansa zasługuję też na baczną uwagę ze względu na to, że niektóre opisane w niej zjawiska, charakterystyczne dla tworzenia się nazistowskiego państwa totalitarnego, można obserwować również współcześnie. Żeby nie być gołosłownym, sięgnę po kilka przykładów: Czy uczestnictwo entuzjastycznie nastawionych do nazizmu rodzin z małymi dziećmi w marszach z pochodniami zaraz po tym jak Hitler został kanclerzem nie nasuwa żadnych skojarzeń? Czy nic nam nie przypomina bierna postawa policji w stosunku do szalejącego na ulicach brunatnego terroru po dojściu Hitlera do władzy? (Zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, że ścigano wówczas z najwyższą surowością lewicowych bojówkarzy, podczas gdy bandyci z SA pozostawali bezkarni.) Czy język nienawiści nie jest z grubsza ten sam? (Jak dla mnie, żądania „anihilacji czerwonej watahy zbrodniarzy, co do jednego” wznoszone po pożarze Reichstagu jak żywo przywołują na myśl toporne „raz sierpem, raz młotem czerwoną hołotę”.) Last but not least, czy interwencja bojówkarzy z SA w dniu 7 maca 1933 roku (kiedy to ich grupa wtargnęła na próbę opery „Rigoletto” Verdiego i zaczęła ubliżać dyrygentowi Fritzowi Buschowi, który nie zgadzał się z kulturalną polityką nazistów) nie przywodzi na myśl współczesnej polskiej organizacji, której – z reguły krótko ostrzyżeni – członkowie uważają się za wybitnych krytyków teatralnych. Cóż, historia, szczególnie ta stosunkowo nieodległa, ma niepokojącą tendencję do powtarzania się. Fernand Braudel nie bez przyczyn stworzył w końcu koncepcję długiego trwania... Tym samym, moim skromnym zdaniem, refleksja nad przytoczonymi faktami jest niezwykle ważna.
Warto też wskazać, że kończąc rozdział o zglajszlachtowaniu niemieckiego społeczeństwa w tak ekspresowym tempie, autor przytacza rozważania prawnika, Raimunda Pretzela, który zastanawiał się, co stało się z grupą 56% wyborców, którzy w wyborach parlamentarnych 5 marca 1933 roku głosowali przeciw nazistom. Otóż, zdaniem Pretzela, na „przemianę” wyborców przemożny wpływ miał strach. Jeśli wziąć pod uwagę ogrom nazistowskiego terroru stosowanego we wszystkich obszarach życia społecznego, to wyjaśnienie istotnie wydaje się przekonywające. Choć, z drugiej strony, nie sposób nie brać tu pod uwagę i roli konformizmu w życiu społecznym.
Książkę Richarda J. Evansa warto jednak przeczytać nie tylko z powodu odniesień do współczesności. To także po prostu dobrze napisana, świetnie udokumentowana praca historyczna, która – zgodnie z zamierzeniami autora – nie jest przeznaczana dla wąskiego grona akademików, lecz ma trafić w ręce „masowego” odbiorcy (słowo „masowy” ujmuję w cudzysłów, albowiem mam świadomość, że chociażby biorąc pod uwagę objętość rekomendowanej pozycji, trudno wymagać, by stała się powszechnie czytana; niemniej niewątpliwie każdy, kto interesuje się historią XX wieku, powinien czym prędzej zabrać się do lektury...).

Ktoś złośliwy mógłby zadać pytania: „Czy aby nie za dużo mamy na rynku książek na temat Trzeciej Rzeszy i nazizmu?”, „Czy koniecznie potrzebna jest kolejna?” Tego typu pytania zawsze w jakimś stopniu pozostaną pytaniami retorycznymi, lecz nie należy się uchylać przed odpowiedzią. Odpowiedzmy jednak innymi (retorycznymi) pytaniami: Czy zbrodniczy system, który doprowadził do...