Wnikliwa podróż w głąb umysłu inteligenta na rozdrożu historii. Podróż, która rozpoczyna się jeszcze w czasach studenckich Miłosza, a jej puls wyznaczają burzliwe dzieje dwudziestego wieku.

Miłosz swój esej bardzo silnie obudował dwiema warstwami: metaforyczną i psychologiczną. Tą pierwszą reprezentuje istniejąca w tradycji Wschodu pigułka Murti-Binga. Środek, po którego zażyciu przychodzi wieczne uszczęśliwienie i wybawienie od trosk, a także stopniowe oświecenie umysłu. Trzeba w ten sposób jednak wyrzec się samego siebie, zapomnieć o dotychczasowych ideałach i pojęciach, bo tego wymaga Wiara. W tym przypadku heglowski proces dziejowy, który dokonał pomieszania porządków i pojęć w głowach intelektualistów. "Nawracając" się na komunizm oddawałeś coraz większe skrawki własnej podmiotowości w służbie wielkiej, lecz przecież obiektywnie uzasadnionej ideologii. Czy jest to trafny opis pogruchotanych wojnami sumień intelektualistów, nie wiem. Ma jednak dużą siłę rażenia, a dla tych, którymi kierował zwykły oportunizm jest bardzo wygodną zasłoną.

Warstwa psychologiczna to dobrze znane portrety czterech pisarzy i poetów: Jerzego Andrzejewskiego, Tadeusza Borowskiego, Jerzego Putramenta oraz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Portrety te dużo mówią nie tylko o intelektualnej aurze II RP i początkach PRL, lecz także o procesach przejmowania i zawłaszczania intelektu przez niszczycielską siłę ideologii. Czasem więcej tym wyrachowania, czasem więcej entuzjazmu.

Po wyjeździe z PRL w 1951 r. Miłosza spotkało nad Wisłą wiele przykrości. Ze strony dawnych kolegów i środowiska literackiego, cenzury, a także nieufnie do niego nastawionych działaczy emigracyjnych. Ale podejmując wątki osobiste, zwłaszcza z Putramentem, Miłosz również wyprowadza bardzo mocne ciosy, choć oczywiście w sposób o wiele bardziej elegancki niż komunistyczna propaganda. Myślę, że każdy czytelnik obok czynników czysto opisowych, powinien dopuścić do głosu także te o charakterze biograficznym (osobistym). Rozrachunkowym nie tylko wobec systemu, ale również jego namiestników.

Wnikliwa podróż w głąb umysłu inteligenta na rozdrożu historii. Podróż, która rozpoczyna się jeszcze w czasach studenckich Miłosza, a jej puls wyznaczają burzliwe dzieje dwudziestego wieku.

Miłosz swój esej bardzo silnie obudował dwiema warstwami: metaforyczną i psychologiczną. Tą pierwszą reprezentuje istniejąca w tradycji Wschodu pigułka Murti-Binga. Środek, po którego...