Józefowi Stalinowi przypisywane są słowa: „Śmierć jednego człowieka to tragedia, śmierć miliona - statystyka”. W morzu ofiar nieludzkiego systemu sowieckiego często porażają nas ogromne liczby. Nawet kilkanaście milionów zabitych i zesłanych do łagrów w Wielkim Terrorze. Kilka milionów zmarłych podczas Wielkiego Głodu na Ukrainie. W morzu śmierci zapominamy, że za niemal każdym zgonem i aresztowaniem stoi ludzka tragedia, zarówno samej ofiary, jak i rodziny oraz przyjaciół.

Na ten ludzki aspekt sprawy zwraca uwagę Stefan Türschmid, łodzianin, działacz opozycji antykomunistycznej, pisarz i trener jeździectwa. Na jego powieść „Mrok i mgła" składają się dwa wątki, które biegną równolegle obok siebie i spotykają się tylko dwa razy - na samym początku i na samym końcu książki.

W pierwszym śledzimy losy Sonii Buriaginy. Urodzona w rodzinie przykładnych komunistów w Leningradzie w dniu rewolucji październikowej. Prymuska w szkole, szczerze wierzy, że żyje w najlepszym z możliwych państw, a komunizm daje wszystkim szczęście. W 1934 r. kończy liceum.

Głównym bohaterem drugiego wątku jest sam krwawy dyktator Józef Stalin. W 1934 r. zleca zabójstwo popularnego szefa partii w Leningradzie, Siergieja Kirowa, który staje się zagrożeniem dla jego pozycji. Pozwala mu to na rozpoczęcie Wielkiej Czystki, w której wymordował wszystkich prawdziwych i domniemanych przeciwników.

Sonia wiedzie spokojne życie i nawet nie zdaje sobie sprawy, że jej rodzina należy do uprzywilejowanej elity. Jednak jej spokój zostaje zburzony, gdy znika jej ukochany. W kolejnych latach znikają jej rodzice, a ona sama wpada w biedę. Oblężenie Leningradu staje się dla niej ciężką próbą, a jej wiara w partię i Stalina słabnie coraz bardziej.

Jednocześnie widzimy, jak Stalin pogrąża się w coraz większej paranoi. Otacza się miernotami i potakiwaczami, ale nie ufa nikomu.

Oba wątki stoją do siebie w pewnej opozycji. Losy Sonii to losy jednostki. Jednostki dość wybitnej i nietypowej. W normalnym kraju zapewne nazwalibyśmy jej rodzinę przedstawicielami klasy średniej. W jej życiu następują liczne wzloty i upadki. Stopniowo leczy się z młodzieńczego idealizmu i naiwności i z dziewczynki staje się kobietą. Jej losy stają się dla Türschmida okazją do pokazania codziennego życia w czasach Wielkiej Czystki, Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (jak w ZSRR i Rosji nazywana jest II wojna światowa w latach 1941-1945) oraz po niej.

W życiu Sonii dzieje się tak dużo, że momentami to wręcz nieprawdopodobne, ale dzięki temu mamy szerszy obraz: przykładna partyjna rodzina, biedna studentka, cerkiew, zorganizowana przestępczość, wydawnictwo literackie, oblężony Leningrad, praca tłumaczki dla wojska w bazach odbierających amerykańską pomoc wojskową.

Z drugiej strony Stalin to symbol całej historii ZSRR. Rozdziały z jego wątkiem często stają się fabularyzowanym wykładem dziejów Związku Radzieckiego. Türschmid stara się zachować maksymalną wierność historii, ale ani na moment nie wolno nam zapomnieć, że to powieść. Tam gdzie historycy gubią się w domysłach, autor powieści może stwierdzić coś z całym autorytetem swojej pisarskiej mocy. Türschmid wybiera swoją wersję i choć ma solidne oparcie w źródłach, żaden historyk nie wypowiadałby się tak kategorycznie.

Paranoik Stalin staje się tu symbolem wszystkiego co zgniłe w komunizmie. Niektórzy czytelnicy nie przepadają za nadawaniem wymyślonych cech charakteru postaciom historycznym, jednak Stalin Türschmida jest idealną postacią dla pokazania zepsucia władz ZSRR. Zresztą wiele przytaczanych przez autora sytuacji i zachowań dyktatora pochodzi ze wspomnień jego towarzyszy.

„Mrok i mgła" to bardzo dobra powieść historyczna, która pozwala uzmysłowić sobie całą grozę Wielkiego Terroru i Wielkiej Wojny. Dzięki niej możemy odkryć tragedię za statystyką.

Krzysztof Krzemień