Pisać o prozie Brunnera nie jest łatwo. W latach, kiedy tworzył, literatura science fiction często osadzała się na wizjonerskich próbach opisu innej – przyszłej lub alternatywnej – rzeczywistości, nafaszerowanej terminologią technologiczną, socjologiczną, może filozoficzną. Fabuła siłą rzeczy schodziła na dalszy plan. Dodając do tego bardzo niecodzienny styl autora i konstrukcje, jakimi obdarza swoje powieści, stajemy przed lekturą nietypową, rozwijającą się w naszej świadomości chaotycznie, ale zapowiadającą intelektualną ucztę. Dla niej warto do Johna Brunnera wracać, choćby nawet przez połowę książki brnęło się jak przez artykuł naukowy, mocno najeżony nazewnictwem z dziedziny, która nie jest naszą ulubioną. Ale spokojnie – przychodzi w obcowaniu z prozą Amerykanina moment, prędzej czy później, gdy fala szoku rozlewa się w głowie i uświadamiamy sobie, z jak złożoną i wartą uwagi literaturą mamy właśnie do czynienia. I wtedy czytamy w zatraceniu.

Był najbardziej niebezpiecznym z żyjących zbiegów, ale nie istniał! Nickie Haflinger żył życiem dwudziestu różnych ludzi… – zapowiada okładkowy blurb. Zarys intryguje: skąd zbiegł, jak to nie istniał, w czym przejawiała się ta niebezpieczność, w jakim sensie bohater miał wiele osobowości; przejmował je jedna po drugiej czy żonglował nimi w jaźni? Dalej czytamy o think tankach, Tarnover i łamaniu kodu tożsamości. Pierwszy rozdział i wiele następnych to kolejne niewiadome. Od nas zależy, ile szczegółów obejmiemy naszą uwagą – a nie jest to łatwe. Główny bohater to mężczyzna o ponadprzeciętnej inteligencji, Brunnerowski haker, który lata temu uciekł z tajnej rządowej placówki, wydającej miliony na hodowlę przyszłych elit mających poddańczo rządzić kontynentem, a teraz schwytano go i z powrotem umieszczono w laboratorium. Rządowi agenci próbują wyciągnąć z Haflingera informacje dotyczące tego, jak udawało mu się tak długo uciekać w świecie owładniętym ścisłą inwigilacją, globalną siecią szpiegowskich powiązań, internetową obserwacją jednostki; uciekać, zmieniając co jakiś czas tożsamość, oszukując system grą osobowości. Tym samym poznajemy historię „Na fali szoku” na dwóch płaszczyznach: teraźniejszej, gdy bohater jest więziony w laboratorium, podpięty do wrogo wyglądającej aparatury, i retrospektywnej, przypominanej przez Haflingera w toku rozmowy z ciemiężycielami. Fabuła układa się niemalże jak obiecująca sensacja, ale w pierwszej kolejności widzimy myśli autora – pesymistyczną wizję świata, w której ludzie powinni zajmować czołowe miejsce, a coraz częściej robi się z nich narzędzie, na siłę ulepsza, gubiąc po drodze człowieczeństwo.

Nie uważam, abym koniecznie musiał szczegółowiej nakreślać świat powieści Brunnera – to rzeczywistość bardzo złożona, o której ogromie dobrze pisać wyrywkowo, przeglądając tematy, by zaintrygować niezdecydowanych. „Na fali szoku” to zatem nowoczesne społeczeństwo korzystające z videofonów i surfujące po internetowym labiryncie w formie przewidzianej przez autora, to zabawa w Boga – mechaniczne tworzenie ludzi, mutacje małych dziewczynek, poszukiwanie IQ wyższego niż 200 – sztuczne rozmnażanie superinteligentnych zwierząt posiadających dusze, podłączeniowy tryb życia, rezygnacja z prywatności dla zachowania porządku na świecie (co zdaje się propozycją naiwną), robaki i fagi – tasiemcowe wirusy internetowe, w czasie gdy wiedza na ich temat wciąż raczkowała, ludzie przytłoczeni rzeczywistością, korzystający z nowoczesnej spowiedzi w postaci Pomocnego Słuchacza, liczne przeciążenia prowadzące do eksperymentalnej Antytraumy, Przepaść – miasto zbudowane na zasadach utopii przez ludzi zajmujących się kreowaniem utopijnych społeczeństw zawodowo. Jeśli czujecie zagubienie, to dobrze, bo John Brunner wychodzi z założenia, że nie należy czytelnikom zbyt wiele tłumaczyć – oni sami albo dotrą do sensu, albo nie. Ja o wiele lepiej odbierałem powieść mniej więcej od połowy lektury, gdy zaczęło się robić ciekawie, a niektóre pytania wreszcie były zastępowane przez odpowiedzi. Kiedy wizjonerska układanka zaczyna nabierać kształtów, a czytelnik wie, że to w dużej mierze jego zasługa, nietrudno o cichą satysfakcję i chęci do tego, by historię Brunnera doczytać do końca; wolno, z uwagą.

A jednak wiele czynników potwierdzało moje przypuszczenie, że to nie będzie powieść na miarę „Wszystkich na Zanzibarze”. W pewnym sensie może to kwestia rozpiętości – „Na fali szoku” to przy artefaktowym poprzedniku ledwie krótka opowiastka, świat znacznie prostszy od złożoności „Wszystkich…”, co nie oznacza, że banalny i łatwy do wykreowania. I tutaj wiadomości o świecie Brunnera trzeba szukać warstwami, są porozrzucane w małych kawałeczkach w podrozdziałach, a nielinearność narracji celowo utrudnia lekturę. Mimo to zgubiłem gdzieś to przeświadczenie, że duża uwaga podczas lektury zaowocuje wspaniałą treścią – błądzenie po niezrozumiałych rozdziałach wrzuconych z nagła do opowieści chwilami irytuje, momentami nie widać celu, dokąd ta fabuła zmierza. Jest świetny pomysł ze zmianą osobowości, ale jego potencjał się rozmywa. Postaci są dobrze rozpisane, ale pojawiają się zbyt rzadko, by je pamiętać, a nim się obejrzymy, powieść chyli się ku końcowi.

To dobrze napisana powieść – od razu można rozpoznać styl autora, Brunner potwierdza klasę, ale tutaj świat mniej zadziwia, fabuła jest złożona z tak wielu elementów i motywów na tak niewielkiej powierzchni, że żadna z wizji nie otrzymuje tyle miejsca, na ile zasługuje. Czy w takim razie nie warto? Skąd! „Na fali szoku” to niełatwa literatura, ale bardzo sprawiedliwa – odda tyle pretekstów do przemyśleń i rozważań, ile sami w nią włożymy. I podobnie jak we ‘Wszystkich na Zanzibarze”, wydaje się, że o system, wizjonerstwo i przewidywanie przyszłości tu chodzi, ale nic bardziej mylnego. Brunner na piedestale stawia człowieka; w czarnej, dystopijnej wizji, łamanego przez rozwój, który powędrował w przeciwnym do zamierzonego kierunku. O niego tu chodzi, o los człowieka i granicę, która przeszkodzi mu egzystować godnie. Czy właśnie to czeka nas w XXI wieku, jak rozmyślał John Brunner?

Adrian Kyć