Co lub kto - tak naprawdę - decyduje o tym, kim jesteśmy i jak wygląda nasze życie? Co zostaje, gdy odrzucimy zachowawcze i, jakże wygodne i zdejmujące z nas odium odpowiedzialności i winy, wyjaśnienia naukowe typu „geny i wychowanie”? Fatum, środowisko, klimat, kultura? Przeszłość i doświadczenia? Lub może nasze własne wybory – te świadome i nie? A jeśli wysunąć bezczelnie niefalsyfikowalną tezę, że definiują i warunkują nas słowa? Gdyby były to nasze własne słowa: wypowiadane, napisane i przemilczane oraz słowa innych: akceptujące i odrzucające, uczące i puste, zachwycające i obrzydzające, kształtujące i destrukcyjne, wreszcie znaczące i nijakie? Ryzykowna ta hipoteza jest tym ciekawsza, że absolutnie nie mieści się w żadnej z uczonych teorii, dowodów i innych naukowych iluzji wyjaśniających - ani z dziedziny nauk przyrodniczych, ani z psychologii ewolucyjnej. Czy to nie fascynujące, że człowiek – jako jedyny gatunek na świecie – nadaje tak wielkie znaczenie mowie, stanowiącej nie tylko rodzaj komunikacji (i generator jej zakłóceń, jak pamiętamy z „Małego Księcia”), ale także siłę napędową i motyw działania rodzaju ludzkiego jako całości i jego poszczególnych osobników z osobna? Słowa niosą nienawiść lub miłość, przywołują wspomnienia lub czyjąś obecność, wzbudzają zainteresowani lub odpychają, mają moc budowania i niszczenia. To zadziwiające, że słowa (odrzucenia, pogardy) mogą popchnąć zarówno do unicestwienia siebie lub innej osoby, ale także (słowa miłości, oddania) do powołania do życia nowego człowieka. Mogą one także odebrać nadzieję lub ją ofiarować, wywołać radość lub rozpacz, stworzyć poczucie bliskości lub samotności, zabrać na wyżyny uwielbienia lub w otchłań poniżenia. Opisując czyjeś życie często stosujemy cezurę „pierwsze słowo – ostatnie słowa”, cytujemy znaczące powiedzenia czy żarty, a w przypadku znanych osób przytaczamy ważne zdania lub credo życiowe.

Słowa odgrywają decydującą rolę w tej książce, nie tylko dlatego, że ją tworzą. Ich wpływ na ludzkie życie jest jednym z głównych tematów tej opowieści. Pewnego dnia Raimundusa Gregoriusa, ponadpięćdziesięcioletniego nauczyciela gimnazjalnego i filologa klasycznego o ustabilizowanym i przewidywalnym życiu, spotyka coś nieoczekiwanego – w drodze do pracy zauważa na moście pewną kobietę. Wpatruje się ona w toń za barierką z zamiarami jednoznacznie samobójczymi, a na pytanie zaniepokojonego mężczyzny odpowiada ona jednym słowem, które – niewinne w swej prostocie – wywraca jego życie do góry nogami. Robiąc coś dziwnego, przez co przekracza granicę między sobą a obcym i rozbija dystans między dwojgiem nieznajomych, cudzoziemka wytrąca nauczyciela z trybów rutyny. Kierowany niepokojem bohater odwiedza hiszpańską księgarnię i kupuje tajemniczy tom w języku portugalskim autorstwa niejakiego Prado. W sercu mężczyzny, za sprawą nieznajomej i zniszczonej książki, budzi się przedziwne pragnienie porzucenia wszystkiego i odbycia podróży w poszukiwaniu autora woluminu i opisywanych przez niego miejsc, a może w poszukiwaniu samego siebie. Raimundus, nazwany przez uczniów Mundusem (jako filolog z niezwykłą pamięcią do tekstów łacińskich, greckich i hebrajskich nosił w sobie cały świat) przeczuwał, że (…) najprostsza droga, by zyskać pewność co do samego siebie, polegała na poznaniu i zrozumieniu kogoś obcego * (…). Porzuca zatem swój uporządkowany, precyzyjnie zaplanowany świat w Bernie i – zaskakując wszystkich, a zwłaszcza samego siebie - wyrusza w nieznane rejony własnego losu i obcego kraju na krańcach Europy.

Życie nie jest tym, co przeżywamy, jest tym, co wyobrażamy sobie, że przeżywamy - mógłby powtórzyć główny bohater książki za Amadeu Inácio de Almeido Prado – cieniem człowieka, za którym goni, choć nigdy go nie poznał. Myśl tę można odnieść zarówno do ułożonego i zaplanowanego życia filologa, jak i do jego emocji odczuwanych podczas lektury dzieła Prado, kupionego w księgarni. Podobne refleksje towarzyszą czytelnikowi, podążającemu za wyobrażonymi emocjami bohatera, kierowanego zdaniami niezwykłego tomu, jak i własnymi odczuciami towarzyszącymi odkrywaniu słów z książki w książce. Pojawia się w związku z tym pytanie: jak wiele znaczeń i różnych emocji niesie ze sobą każde z naszych ludzkich doświadczeń? Czy ta wieloznaczność i różnorodność emocjonalna, dobroczynna, bo umożliwiająca nam odmienne spojrzenie czy ocenę naszego życia z dystansu, nie jest jednocześnie pewnego rodzaju przekleństwem, ponieważ wielość możliwych odczytań wydarzeń z własnego życia z góry skazuje nas na wybiórczość i fragmentaryczność jego oglądu? Pięknie ujmuje to autor książki: Jeśli naprawdę jest tak, że możemy przeżyć tylko małą część tego, co się w nas znajduje – co dzieje się z resztą?

Książka obfituje w piękne słowa, znaczące zdania i akapity, które niosą mądrość i mają siłę wpływania na czytelnika. Może jedną z najbardziej istotnych, przynajmniej dla piszącej te słowa, okazują się przemyślenia na temat roli rozczarowań w życiu. Zdaniem pisarza są one istotą poznania siebie, bowiem: Ktoś, kto naprawdę chciałby dowiedzieć się, kim jest, musiałby być nieustającym, fanatycznym kolekcjonerem rozczarowań, (…) rozczarowanie to (…) chłodny, uspokajający balsam, który otwiera nam oczy na prawdziwe oblicze nas samych. Raimundus nie dał sobie wcześniej szansy, by się sobą rozczarować. Bezlitośnie perfekcyjny i przerażający w swojej doskonałości jako nauczyciel i człowiek budził w swoich uczniach i najbliższej kobiecie raczej lęk i respekt niż szacunek i zaufanie. Młoda żona opuściła go po kilku latach małżeństwa dla przeciętnie inteligentnego i zwyczajnie omylnego mężczyzny, a żadnemu z uczniów, nawet najlepszym, nie udało się przebić muru dystansu i zbliżyć do nauczyciela. Znamienne, że to w Portugalii, w Lizbonie i innych miejscach kluczowych dla Prado, filolog daje się porwać emocjom, podejmując decyzje pod wpływem chwili, zmieniając także swój wygląd i doświadczając zawodności własnego, doskonałego do tej pory, umysłu, a także przekraczając kolejne bariery w kontaktach z ludźmi.

Jedną z ważnych postaci książki, w istocie tytułową, jest także Lizbona – miasto pełne nostalgii, saudade. Czytelnik ma okazję pospacerować po niej niespiesznie wraz głównym bohaterem, zaglądając w jej wąskie uliczki, obdrapane domostwa i podwórka oraz małe kawiarnie, snując refleksje z dala od wszelkich tras turystycznych, chłonąc klimat tego niezwykłego miejsca. Lizbona jest jak tajemnicza kobieta, której oblicze kryje wiele sprzeczności, a jej natura jest złożona, fascynująca i wymaga wysiłku i czasu, by dać się poznać, ale niemożliwa do zgłębienia do końca. To miasto Fernanda Pessoi, pisarza i poety o wielu osobowościach, żeglarzy odkrywających nowe lądy, zakonników kontemplujących złożoność ascetycznego życia oraz słońca, które wywołuje melancholię. Dzięki doskonałemu pióru Pascala Merciera można nie tylko poczuć oddech tego miejsca, ale także zapragnąć je zobaczyć (lub odwiedzić po raz kolejny, jak w przypadku recenzentki), a nawet poczuć potrzebę ponownej lektury książki właśnie tam, w przynależnymi jej otoczeniu.

Czwarte już polskie wydanie „Nocnego pociągu do Lizbony” jest czytelnym dowodem na jego ważką i inspirującą czytelników rolę. Dzieło porusza kwestie pamięci, wyborów, uczuć i ich wpływu na życie nasze oraz innych ludzi, mówi też o strachu, walce o swoje ideały oraz o miłości i zdradzie. Jak przystało na literaturę najwyższej próby przynosi ona nie tylko mnóstwo zaskoczeń, piękna i niejednoznacznej mądrości, ale także stawia nam wiele pytań dotyczących ludzkiej kondycji. Czy nasze życie mogłoby wyglądać inaczej? Kim bylibyśmy, gdybyśmy dokonali innych wyborów? Co stałoby się, gdybyśmy w jednej chwili rzucili wszystko i wyjechali? Można próbować uzyskać odpowiedzi na te pytania podejmując inne niż zwykle działania lub porzucając wszelkie plany, rutynę i kontrolę. Kolejną możliwością, jak już czytaliśmy, jest przeglądanie się w zwierciadle literatury, czyli poznawanie siebie przez losy innych osób. Istnieje jeszcze trzeci sposób – jest nim połączenie odkryć literackich z wyjściem poza rutynę w każdym z obszarów codziennego życia, z nieustanną świadomością twórczej roli rozczarowań. Aby naprawdę poznać siebie warto zostać kolekcjonerem rozczarowań. Bowiem i w życiu, i w literaturze wszystko może zawieść, ale to (…) wyobraźnia jest naszą ostateczną świętością (…).

Jowita Marzec