Wydawnictwo Literackie postanowiło przypomnieć polskim czytelnikom twórczość jednego z najwybitniejszych żyjących pisarzy amerykańskich. Nie bez przyczyny to właśnie „Kompleks Portnoya” otwiera ów wydawniczy projekt – w głównej mierze to właśnie dzięki tej powieści Philip Roth zyskał sobie miano inteligentnego i utalentowanego prześmiewcy.

Ponowoczesne echa często rozbrzmiewają w „Kompleksie Portnoya”. Każdy, kto gustuje w narracjach w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, gdzie ciągłość przyczynowo-skutkowa charakteryzuje fabułę, poczuje się zawiedziony. Historia tytułowego bohatera wypływa z właściwego dla postmodernizmu przeświadczenia, że kompletne poznanie i zrozumienie człowieka oraz otaczającego go świata jest w zasadzie niemożliwe. Stąd też narracyjnym surowcem jest tu monolog wewnętrzny Portnoya – chaotyczny, odzwierciedlający neurotyczne „ja” i destrukcyjny autoerotyzm bohatera. Technika strumienia świadomości, którą Roth posługuje się, by z nieskrywaną szczerością łamać tabu narzucone przez konserwatywne społeczeństwo amerykańskie, decyduje o pozytywnych wrażeniach płynących z lektury. Cechą charakterystyczną stylu „Kompleksu Portnoya” jest jego pozorna nieliterackość, przejawiająca się w nagromadzeniu wulgarnego, obscenicznego i potocznego słownictwa, erotycznych i obrazoburczych stwierdzeń oraz językowej maniery właściwej młodemu, amerykańskiemu mężczyźnie.

Leżąc na kozetce u psychoanalityka, tajemniczego doktora O. Spielvogela, 33-letni Alex Portnoy, mężczyzna żydowskiego pochodzenia, docieka przyczyn swoich psychicznych zaburzeń, które później Spielvogel zbiorczo określi jako „kompleks Portnoya”. Terapeutyczna sesja to relacja ze skomplikowanego życia bohatera, poprzez którą stara się on dociec źródeł perwersyjnej manii seksualnej prześladującej go już od dzieciństwa. Barwne obrazy z czasów młodości przeplatają się z intymnymi i erotycznymi zwierzeniami, pełne złości wyrzuty pod adresem rodziców ze sprawozdaniami z perwersyjnych aktów seksualnych i fetyszystycznych fantazji. O ile próba autoterapii i zrehabilitowania się wybija się na pierwszy plan, o tyle druga płaszczyzna powieści wydaje się istotniejsza. Rozbudowany psychologizm postaci generuje szeroką perspektywę kulturową, z której kolejno wyłania się portret żydowsko-amerykańskiej społeczności. Roth śmiało burzy żydowską martyrologię, deprecjonuje wartość żydostwa jako synonimu wyzwolenia i dumy, mimo iż powieściowe realia to czas tuż po doświadczeniu Holocaustu. Portnoy jawnie szydzi z judaizmu i chrześcijaństwa; religia, podobnie jak społeczne normy, to dla niego zbędne skrępowanie ludzkiej wolności. Kodeks moralno-wyznaniowy zostaje zastąpiony wybujałą seksualnością i masturbacją.

Roth stawia na skandal, wypowiada wojnę cnotliwości, a wszystko to w kostiumie absurdu i ironii. Diagnoza kapitalistycznego amerykańskiego społeczeństwa jest jednoznaczna. Epatowanie seksem w jego ekstremalnych odmianach prowokuje. „Kompleks Portnoya” niezmiennie wzbudza skrajne emocje. Czytelników o pruderyjnych nawykach zniesmaczy, tych bardziej liberalnych usatysfakcjonuje. Alex Portnoy to jedna z najwyrazistszych postaci literackich, skupiająca w sobie fobie, demony, urojenia i kompleksy ponowoczesności. Philipa Rotha wypada cenić za odwagę, precyzyjne dawkowanie komizmu oraz talent w kreowaniu tak rzeczywistości, jak i fantazji. Powieść kultowa, z pewnością wybitna, do wielokrotnego czytania.

Justyna Zanik