Wydaje się, że o Józefie Stalinie napisano już bardzo wiele we wszystkich językach. Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili, jeden z największych zbrodniarzy w dziejach świata, sekretarz generalny KPZR oraz dożywotni dyktator Związku Radzieckiego budził u wielu podziw, ale przede wszystkim wywoływał uzasadnione przerażenie i grozę. Jego haniebną rolę w historii XX stulecia wielokrotnie analizowali historycy. Jednym z nich jest między innymi Edward Radziński, rosyjski pisarz, dramaturg i scenarzysta, a także historyk oraz autor bestsellerów takich jak: „Ostatni car. Życie i śmierć Mikołaja II”, „Stalin” czy „Rasputin”. To także autor dramatów wystawianych na całym świecie oraz twórca i prezenter programów telewizyjnych dotyczących historii Rosji. Tym razem autor za pośrednictwem wydawnictwa Magnum konfrontuje czytelnika z książką niezwykłą, bestsellerem na rosyjskim rynku wydawniczym.

„Apokalipsa Koby. Wspomnienia przyjaciela Stalina” to monumentalna powieść, której narratorem jest człowiek znający Stalina od najmłodszych lat i żyjący w jego cieniu. Człowiek, którego sam Stalin miał określić mianem „rodzonego brata” i „przyjaciela”, co i tak nie przeszkodziło dyktatorowi w tym, by usiłować ostatecznie zniszczyć mu życie: Na tej fotografii jesteśmy w komplecie – Koba, ja i nasi przyjaciele. (…) Kiedy zaczął nas likwidować, nie zdjął jej z biurka, a tylko dokładnie zamazywał czarną kredką tych, których wyprawił do łagru albo (częściej) na cmentarz. Na koniec został na zdjęciu sam. Stał, trzymając ręce na niewidocznych ramionach przyjaciół, których już nie było. (…) Dlaczego zostawił ją na biurku? Wiem to tylko ja. (…) Znałem go lepiej niż on sam. Dlatego właśnie żyję jako jedyny z jego przyjaciół.

Spektakularna opowieść Edwarda Radzińskiego rozpoczyna się od listu, jaki autor książki otrzymał wraz z pamiętnikiem od „najlepszego przyjaciela Stalina”. Zapiski Fudżiego, bo taki pseudonim nosił rzekomy przyjaciel, składają się na niepowtarzalny obraz epoki. Epoki rejestrowanej z perspektywy człowieka, który chronił Stalina, zabijał dla niego i w imię rewolucji oraz organizował siatkę wywiadowczą w całej Europie. Epoki wreszcie postrzeganej z punktu widzenia postaci, która miała wszelkie powody, by nienawidzić Stalina (Fidżi „zawdzięcza” mu bowiem pięć lat łagru, dwa aresztowania, wybite zęby oraz cierpienia swojej rodziny), a mimo to nie jest do tego zdolna.

W „Apokalipsie Koby” Edward Radziński za pośrednictwem swojego narratora oddaje z pasją i dramaturgią społeczno-polityczny klimat nie tylko dwudziestowiecznej Rosji, ale całej Europy. Jak czytamy w książce: Od 1917 roku historia Rosji była historią partii bolszewickiej. Zaledwie dziesięć lat później historia Rosji stała się biografią Stalina. W spójnej kompozycyjnie i podzielonej na trzy części powieści autor rekapituluje losy Rosji, która spłynęła krwią. Pisze o sowieckich elitach, o momentach kluczowych dla Związku Radzieckiego, o funkcjonowaniu aparatu państwowego. W opowieści Radzińskiego nieprzerwanie przewijają się zarówno autentyczne postacie znane z kart historii, jak i tak zwani zwykli ludzie. Znaleźć tam można losy anonimowych Europejczyków: zubożałych mieszczan czy lewicowych intelektualistów; losy w dużym stopniu przesądzone przez obie wojny światowe i rewolucje, które stały się ich udziałem.

Istotną wartością publikacji wydaje się przywołanie przez autora zbrodni katyńskiej czy szerzej planów likwidacji elity państwa polskiego przez NKWD: W Charkowie rozstrzeliwano (…) w więzieniu wewnętrznym NKWD, dokąd Polaków dowożono z dworca karetkami więziennymi. Ich ciała również grzebano niedaleko dacz funkcjonariuszy NKWD. Opowieść Radzińskiego pozytywnie zaskakuje czytelnika również przywołaniem wciąż mało znanej w Polsce postaci Raoula Wallenberga, szwedzkiego dyplomaty, który, pracując w Budapeszcie podczas okupacji Węgier przez Niemców, uratował życie tysiącom Żydów. Radziński pisze wprost o uwikłaniu Stalina i NKWD w niewyjaśnioną do dziś zagadkę zniknięcia, a w konsekwencji śmierci Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Jednak w ostatecznym rozrachunku wielka powieść Edwarda Radzińskiego to portret Stalina nieznany szerszej publiczności czytelniczej (i nie tylko). Stalina, który dla swojego przyjaciela był po prostu „Kobą” (pseudonim od imienia nieokrzesanego gruzińskiego Robin Hooda, bohatera powieści pod wiele mówiącym tytułem „Ojcobójca”). Józef Stalin wyłaniający się z opowieści narratora Fudżiego to bez wątpienia bezwzględny dyktator i człowiek, którego dłonie spływają krwią, ale także: lampart i morderca rewolucji, nieustraszony bojownik, prowokator, wielki intrygant, najbardziej podejrzliwy z ludzi, zaprzysięgły wróg, czuły przyjaciel, wszechwładny, straszny Koba. Autor z powodzeniem odtwarza portret psychologiczny Stalina: człowieka niskiego wzrostu o ospowatej twarzy, jąkającego się milczka z kompleksem gruzińskiego akcentu, wyrzuconego z seminarium duchownego, który każdorazowo za swoje niepowodzenia winił innych. Dyktatora mającego niekwestionowane zdolności przywódcze, diabelską intuicję i równocześnie nienawiść do świata. Wielkiego Koby, odpowiedzialnego za śmierć milionów ludzi, za terror, gułag, morderstwa i tortury na Łubiance, deportacje, czystki wśród twórców kultury, kolektywizację, głód…

„Apokalipsa Koby” to znakomite połączenie historycznego dokumentu i literackiej fikcji. To przejmująca relacja z nieludzkiej ziemi, pomagająca lepiej zrozumieć dzisiejszą Rosję. To jednak przede wszystkim imponująco nakreślony portret człowieka, który od dzieciństwa, nie znajdując odpowiedzi na pytanie, dlaczego Jezus nie wyjął szabli, postanowił sam po nią sięgnąć. 

Ewelina Tondys