Istnienie nas wszystkich, a więc współczesnych Europejczyków, silnie zakorzenione jest w świadomości egzystowania w przestrzeni funeralnej. W sposób szczególny naznaczone tragiczną w swej istocie wiedzą o męczeńskiej śmierci ludzi z powodu ich przynależności etniczno-wyznaniowo-ideologicznej, a w konsekwencji niestety zapomnieniem, wyparciem ze zbiorowej pamięci tych, którzy w ciągu długiej, skomplikowanej i przede wszystkim dramatycznej historii naszej części kontynentu stali się ofiarami reżimów, zbrodni i ludobójstwa, ludzi doświadczonych przez paroksyzmy wojen i tych dwóch wrogich człowieczeństwu totalitaryzmów, jakie krwawo naznaczyły wiek XX.

Lasy, mokradła czy pola w naszej części Europy być może skrywają swe straszne tajemnice, wiele zakamuflowanych, wkomponowanych w naturalny (a często także sztucznie wytworzony przez winnych zbrodni i działających na rzecz zapomnienia) pejzaż, pejzaż mający na wieki ukryć masowe mogiły i po wsze czasy pochłonąć pamięć o pomordowanych w zbiorowych egzekucjach. Martin Pollack w swojej najnowszej książce sugeruje czytelnikom, że niewykluczone jest, iż żyjemy na takich właśnie grobach. Że cała Europa jest jednym wielkim grobowcem. Jakkolwiek brzmi to niewiarygodnie, w świetle reporterskich dociekań autora „Pogromcy wilków”, konstatacja ta irracjonalna bynajmniej nie jest. Poznaliśmy wiele takich miejsc – powiada austriacki pisarz –inne ciągle jeszcze nie są znane i pozostaną takie, jeśli nie zabierzemy się wreszcie do szukania. Jeżeli tego nie zrobimy, sprawcy zwyciężą, osiągną swój cel.  (…) A ilu grobów jeszcze nie znaleźliśmy? Żyjemy w tytułowych skażonych krajobrazach, w miejscach, które –  mówiąc metaforycznie – stały się świadkami najnowszej historii. Tak więc za sugestią Pollacka, należy liczyć się z tym, że przypadkowo można natknąć się na coś, czego człowiek przy pierwszym oglądzie nie będzie potrafił sobie racjonalnie wytłumaczyć,  jakiegoś nienaturalnego dołu w ziemi, nietypowego wzniesienia, nazbyt symetrycznie posadzonych drzew czy krzewów na pierwszy rzut oka dziko porastających pola…

Jak już wyżej wspomniałam, sielskie z pozoru pejzaże i krajobrazy mogą skrywać skażoną poprzez masowe mordy przestrzeń. Pollack pisze o terenach, na których w tajemnicy dokonywano zbiorowych egzekucji, o miejscach, gdzie natężenie zbrodni można określić mianem ludobójstwa. Opowiada o tym, jak zacierano ślady i likwidowano świadków owych wydarzeń, aby to, co tam się stało nigdy nie wyszło na jaw. Tereny, na których mordowano oprawcy niejednokrotnie usiłowali zakamuflować, zasadzić na nich rośliny, wkomponować w naturalną przestrzeń, sprawić, aby to miejsce niczym się nie wyróżniało. Dlatego właśnie nie wszystkie miejsca kaźni stają się miejscami pamięci. Martin Pollack odwiedza te miejsca, przybliżając czytelnikom topografię krwawych pól, znacząc na mapie geografię martyrologii i ludobójstwa. Opisuje między innymi bagna nad Prypecią, rozważa nad zapomnianymi grobami żołnierzy z okresu Wielkiej Wojny, rozsianymi po terenach Beskidu Niskiego i Podkarpacia w wyniku działań militarnych na froncie wschodnim. Zapuszcza się również w Ardeny, przywołuje tak zbrodnicze miejsca, jak Babi Jar koło Kijowa i osławiony obóz w Bełżcu, który pochłonął pół miliona istnień ludzkich. Wspomina męczeństwo polskich oficerów w Katyniu oraz krwawe żniwo dokonane przez partyzantkę UPA na Wołyniu. Prowadząc literackie śledztwo, zapuszcza się także w Kuropaty (obrzeża Mińska), do Bikiernik (miejscowość na wschód od Rygi), odwiedza las w Pomarach niedaleko Wilna czy Koczewski Rog (Słowenia). Wszystkie te miejsca stały się niemymi świadkami zbrodni. Sporą część dyskursu nad skażonymi krajobrazami stanowi refleksja nad Holokaustem. Tą wstrząsającą książką Pollack stara się przywrócić należną pomordowanym pamięć, ocalić ich przed zapomnieniem, w którym tkwiły te bezimienne ofiary zbrodni przez dziesięciolecia. Adam Michnik trafnie napisał, że to książka pełna heroizmu i smutku, będąca świadectwem europejskiego humanisty, który żyje z odwagą, choć całkowicie bez złudzeń.

Tak, to książka napisana przez człowieka, który wyzbył się jakichkolwiek złudzeń, co do ludzkiej natury. Ale też tekst ważny z innego powodu. Pollack mierzy się w nim bowiem z problemem odpowiedzialności za zbrodnie nazizmu. Sięgając po kontekst biograficzny, po raz enty w literaturze niemieckojęzycznej podejmuje problem winy i kary. Nosi Austriak to samo piętno, które tak mocno również pali Hertę Müller – kwestię  współodpowiedzialności rodziców za hitlerowskie zbrodnie i niewyrażalne obrzydzenie, jakie wzbudza pamięć o tym, że przodkowie dali się uwieść tej zbrodniczej ideologii i włożyli nazistowski mundur. Ojciec pisarza był hitlerowskim zbrodniarzem wojennym, który ukrywał się jeszcze długo po kapitulacji III Rzeszy. Jako na dowódcy grupy operacyjnej zajmującej się likwidacją ukrywających się w środkowej Słowacji Żydów, bezpośrednio spoczywał na nim ciężar winy za pomordowaną tam ludność semicką. Zresztą Pollack wspomina także, iż jego dziadek również był zdeklarowanym antysemitą i sprzyjał rodzącemu się nazizmowi. Nie sposób wyprzeć tego z pamięci ani tym bardziej zrehabilitować.

Zatem jaką okrutną przeszłość kryją krajobrazy, które każdego dnia oglądamy? Czy przypadkiem rośliny przez nas posadzone nie wyrastają na pochowanych w ziemi trupach? Czy koryto rzeki płynącej w pobliżu nie skrywa przypadkiem wypłukanych przez wodę kości?  Wniosek, jaki płynie z tego porażającego eseju sam się narzuca. Trzeba patrzeć podejrzliwie na przestrzeń nas otaczającą, bo stwierdzenie, że nas to nie dotyczy ma bardzo miałkie w gruncie rzeczy podstawy. Bo przecież „nas to nie dotyczy” mogli również powiedzieć mieszkańcy Hudej Jamy, nieświadomi zawartości tamtejszych kopalnianych sztolni.

Justyna Anna Zanik