Jak wygląda totalitaryzm wszyscy wiemy - terror, inwigilacja, niesprawiedliwość, ludzka krzywda, zbrodnie polityczne. Wszyscy wiemy, jak wyglądał brunatny niemiecki nazizm. Co ciekawe, trudno uchwycić jego "twarz", bo nawet na propagandowych filmach widać zwykle masę ludzką, a nie twarze jednostek, i tych gorąco popierających reżim, i tych, którzy raczej z przestrachem odwracali głowę albo spuszczali wzrok. W naturalny sposób rodzi się pytanie, czy w ogóle tacy byli, czy ktoś z "przeciętnych Niemców" głowę odwracał, wzrok spuszczał, nie zgadzał się, protestował, zwyczajnie po ludzku - wstydził.
O tych właśnie ludziach traktują reportaże Sobańskiego. O tych, którzy ze wstydem pytali, co naprawdę się o nich mówi i myśli w Europie i o tych, którzy przystawali do nazistowskich bojówek bo... dawali tam mundur oraz wypłacali dietę. O tym właśnie pisze Sobański - o ludziach, o cieniach ich małych żywotów, w których powoli zawiązywała się wojenna zawierucha. I o tak zwanej dziejowej nieświadomości, bo jakaś tak się dziwnie składa, że świadkowie wielkiej historii nigdy jej nie zauważają.

Sobański to nie Słonimski, nie ma zacięcia etyka ani krytyka, nie ani takich ambicji ani - literacko przynajmniej - takich potrzeb. Wyjątkowo dla tych reportaży to nawet lepiej, bo współczesny czytelnik nad oceną moralną głowić się już nie musi, a materiał do refleksji jest przedni. Na przykład po to, żeby świadomość dziejowa była inna. I żeby nie dać się złapać na ubranie, wypłacaną dietę, proste hasła i zbyt wyraźne podziały na nas i na "innych".

Jak wygląda totalitaryzm wszyscy wiemy - terror, inwigilacja, niesprawiedliwość, ludzka krzywda, zbrodnie polityczne. Wszyscy wiemy, jak wyglądał brunatny niemiecki nazizm. Co ciekawe, trudno uchwycić jego "twarz", bo nawet na propagandowych filmach widać zwykle masę ludzką, a nie twarze jednostek, i tych gorąco popierających reżim, i tych, którzy raczej z przestrachem...