Przyznaję się – uwielbiam zimną, bezemocjonalną narrację, pozbawioną tych wszystkich zabiegów stylistycznych sprawiających, że książka staje się pełna ciepła, otulająca, kojąca, poprawiająca nastrój oraz innych podobnych wyznaczników porządnej powieści obyczajowej. Od obyczaju wolę niezwykłe zwyczaje postaci-dziwaków, a od ciepła - chłód surowej antropologicznej obserwacji a nawet szpetotę ludzkich instynktów i myśli. Wszystko to w obfitości dostarczyła mi lektura niezwykłej powieści „Smilla w labiryntach śniegu”, jednej z dwóch przetłumaczonych na język polski książek świetnego duńskiego pisarza Petera Høega.

Smilla jest glacjologiem i – jak przystało na specjalistkę od lodu – wydaje się być osobą zimną i zupełnie nie zainteresowaną kontaktem z innymi ludźmi. Wszystko się jednak zmienia, gdy poznaje małego zadziornego chłopca, mieszkającego w tym samym budynku. Kobietę i Esajasa (bo tak ma na imię chłopiec) połączy samotność, oryginalność, bogaty świat wewnętrzny oraz zdolność przetrwania w każdych warunkach a także grenlandzkie pochodzenie. Byłoby to jednak za mało, ale najważniejszym łączącym ich spoiwem okazuje się być miłość, macierzyńsko-dziecięce uczucie, odpowiedź na ich nie zrealizowane potrzeby, nie do końca zrozumiała i wytłumaczalna dla innych, a nawet dla samych zainteresowanych. A potem wydarza się tragedia – chłopiec ginie w dziwnych okolicznościach, a jego samozwańcza matka postanawia zrobić wszystko, by wyjaśnić tę sprawę.

Wydawać by się zatem mogło, że jest to po prostu niezbyt skomplikowania formalnie powieść kryminalna. Jednak już pierwsze słowa książki dają nam odczuć, że rzecz ma się inaczej. Wszechobecne zimno, śnieg i lód nie dają nam szansy na bezinwazyjną lekką lekturę. Powieść otwiera scena pogrzebu dziecka, chronologia narracji rwie się, narratorka robi skoki w czasie w przeszłość swoją i dziecka, a nawet jeszcze dalszą – sięga do historii Norwegii i Grenlandii, a nawet do czasów opiewanych w mitach tej ostatniej. Jeśli dodamy do tego szorstki styl bycia bohaterki, wątki antropologiczne i medyczne oraz analizę sytuacji życiowej Grenlandczyków jako narodu wchłoniętego przez dumną ze swych osiągnięć kulturę norweską to otrzymujemy niecodzienną mieszankę tematyczną i stylistyczną – powieść bowiem łączy w sobie poetyckie opisy lodu i życia na Grenlandii z relacją wydarzeń o charakterze sensacyjno-kryminalnym, zaś wszystko to ozdobione zostało refleksjami z zakresu antropologii filozoficznej i etnologii, a w dodatku świetnie się czyta. Wydana w 1992r., pięć lat później doczekała się ekranizacji w reżyserii B. Augusta jako „Smilla’s Sense of Snow” (polski tytuł „Lodowy pałac”).

Książka, oprócz nieoczywistych zwrotów fabuły, zawiera ogromną wiedzę Grenlandii i życiu jej mieszkańców. Ciekawe są kwestie dotyczące postkolonializmu czy psychologicznych adaptacji osób z innych kręgów kulturowych w ich nowym kraju. Wielkim atutem jest również niezwykła bohaterka – silna choć wrażliwa, poraniona przez bliskich, posiadająca nie tylko duży zasób wiedzy, ale i nieomylną intuicję. Smilla Qaaviqaaq Jaspersen, samotniczka z dużą potrzebą miłości, potrafi być także okrutna i bezwzględna, twarda i czuła jednocześnie, gdy pojawi się mężczyzna, którego pokocha. Traktowana jak autorytet w sprawach lodu oraz w kwestii nawigacji, ma jednak ciągłe kłopoty z zatrudnieniem i kilka luk w naukowym życiorysie. Gdy podejmuje się zadania, doprowadza je do końca, mimo realnego zagrożenia życia. Wszystkie cechy bohaterki, jej walka w świecie mężczyzn, na polu polityki i nauki, czyni z niej w pewien sposób literacki pierwowzór, a raczej duchową starszą siostrę Lisbeth Salander, bohaterki słynnej trylogii Millenium. Zresztą to nie jedyne podobieństwo między tymi dziełami: jest także szerokie tło społeczno-polityczne, kwestie handlu i międzynarodowego przemytu, opieki społecznej czy osób wykluczonych.

Lód i śnieg stanowią w tej książce nie tyle ważny jej element, co – nie waham się użyć tego określenia – są istotnymi bohaterami powieści. Wiele dzieje się przez nie, dzięki nim lub przy ich udziale, stanowią nie tylko doskonałych świadków, ale i katalizatory wydarzeń. Smillę łączą z lodem, co wygląda na piękną sprzeczność, gorące uczucia. Podczas gdy naukowcy wyróżniają jego szesnaście odmian, ona zdaje się znać ich znacznie więcej, być może dlatego, że był on zawsze obecny w jej życiu i podczas gdy inne jej relacje stopniowo się kończyły, z powodu śmierci lub nieporozumień, lód i śnieg nigdy jej nie zawiódł i nie opuścił. Ich stała obecność nie oznaczała jednak stagnacji – wciąż ją intrygowały, zaskakiwały lub zdumiewały, ale nigdy nie rozczarowały. Lód i śnieg to jej jedyni przyjaciele. Niezawodni i bez litości w obliczu ludzkiej słabości.

Autor tej nie dającej się z niczym porównać powieści sam jest nieprzeciętny – ma intrygującą skandynawską twarz, mieszka w Jutlandii z córkami i żoną pochodzącą z kenijskiego plemienia Luo. Nie korzysta z udogodnień współczesnej cywilizacji – telefonu, samochodu czy komputera. Strzeże swojej prywatności i nie uczestniczy w życiu publicznym. Książki pisze piórem. Co więcej - ma bogaty zbiór doświadczeń zawodowych i nie tylko – pracował jako marynarz, tancerz baletowy i aktor, zaś w wolnych chwilach uprawiał szermierkę i wspinaczkę wysokogórską. Napisał kilka powieści i zbiór opowiadań, zdobył ogromną popularność w swoim kraju, a po publikacji „Smilli w labiryntach śniegu”, wydanej w ponad trzydziestu krajach – również na całym świecie. Jego styl literacki jest trudny do sklasyfikowania, każda z jego książek jest bowiem zupełnie inna w zakresie tematyki i stylu – od powieści postmodernistycznej przez gotycką do realizmu magicznego. Jedno można powiedzieć na pewno – Høeg pisze w nich o konsekwencjach postępu cywilizacyjnego. 

Chłodząc się w upalne dni tą orzeźwiającą lekturą, pomyślmy przez chwilę o plusach i minusach tego, że wszystko mamy na wyciągnięcie ręki.

Jowita Marzec