"Gorzka diagnoza w arcydzielnej formie"

Thomas Mann to niesamowity nowator – obok Joyce’a – powieści dwudziestowiecznej, która zawdzięcza mu nie tylko wysoką rangę artystyczną, ale przede wszystkim rzadko dotąd spotykany poziom intelektualny. Prezentują go zwłaszcza dwie powieści Niemca: „Doktor Faustus” i „Czarodziejska góra”, stawiające diagnozę powojennej Europie i kondycji współczesnego człowieka. Oceniana przeze mnie „Czarodziejska góra” to powieść niełatwa, przeznaczona nie tyle do czytania, co jej niespiesznego kontemplowania w maksymalnym skupieniu zmysłów. Mnie jej lektura zajęła trochę ponad miesiąc – dopiero po tym czasie pojęłam w pełni sens słów samego autora, który we wstępie zaznacza, że siedem dni, ba! niekiedy siedem tygodni to czas za krótki na zaznajomienie się z historią Hansa Castorpa.

Thomas Mann niejednokrotnie podkreślał, że „Czarodziejską górę” tworzył na wzór powieści edukacyjnej, jednocześnie ją parodiując. Miał rację, choć przeważa w niej rys prozy inicjacyjnej. Inicjacja ma w niej dwojakie oblicze – przedstawia proces fizycznego dojrzewania bohatera, jednak na plan pierwszy wysuwa się jego inicjacja intelektualna, która w finałowej scenie powieści niesamowicie zaskoczy Czytelnika. Miejscem akcji, która rozgrywa się na przestrzeni siedmiu lat, by skończyć się wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, jest szwajcarskie, wysokogórskie sanatorium „Berghof”, gdzie kierowani są pacjenci dotknięci gruźlicą. Jakkolwiek powieść opisuje drobiazgowy rytuał sanatoryjnego życia, jej główną ideą jest kryzys „chorej” kultury europejskiej, poszukującej ucieczki w wyniszczającej wojnie. Dla poznania intelektualnego planu powieści kluczowe znaczenie ma spór toczony przez dwóch adwersarzy – oświeceniowego racjonalistę, samozwańczego „homo hominus”, wierzącego w postęp i potęgę ludzkości Włocha, Settembriniego, którego oponentem jest pokraczny piewca terroru i mrocznego mistycyzmu, niedoszły jezuita – Naphta. Lodovico Settembrini, literat i mason, prezentuje się jako liberał, wróg wszelkiej tyranii, wielbiciel renesansu i oświecenia. Ideałem jest dla niego wolność jednostki, radość życia i zdrowie. Wierzy w demokrację mieszczańską i tryumf cywilizacji europejskiej. Jego przeciwnik, wspomniany wyżej Leon Naphta – Żyd urodzony na kresach dawnej Rzeczpospolitej – dowodzi, że postęp jest złudzeniem, Europa bowiem zmierza ku katastrofie. Środkiem ratunku ma być podporządkowanie jednostki organizacji wyższego rzędu w ramach państwa totalitarnego, opartego na terrorze i przemocy. Bombardowany sprzecznymi argumentami pedagogów Castorp w ostateczności wyrabia w sobie postawę „złotego środka”, której krystalizacja ma miejsce w rozdziale zatytułowanym „Śnieg”.

Obok spraw natury polityczno-społecznej, głównym motywem powieści jest choroba. Bohaterowie „Czarodziejskiej góry” – skazani, odizolowani od tak zwanej „niziny” – stopniowo ulegają fascynacji śmiercią. Nawet medyczne akcesoria i zabiegi związane z powolnym umieraniem – rytualne mierzenie temperatury, leżakowanie, dieta, tlenowa kuracja – okazują się elementami koniecznego porządku, któremu patronują demoniczni doktorzy – lekarz ciała, Behrens oraz lekarz duszy, Krokowski (często utożsamiany z Freudem). Atmosfera lecznicy obezwładnia, początkowy bunt skazanych na wielotygodniowy czy wielomiesięczny pobyt w sanatorium wygasa, sparaliżowane niemal magiczną mocą siły życiowe kurczą się, by w ostateczności unicestwić tych najmniej opornych potędze śmierci. Jedynym bohaterem zadającym kłam powszechnej w środowisku „Berghofu” atmosferze rozkładu i przemijalności jest Hans – nieśmiały i cichy, stopniowo przezwyciężający pokusy zaczarowanej góry. Impulsem wyrywającym Castorpa z obezwładniających oków śmierci staje się przede wszystkim niebezpieczna, narciarska wyprawa, podczas której zabłąkany i wycieńczony Hans widzi dziwne obrazy: radosne urojenia mieszające się z odrażającymi widziadłami. W tym znaczącym momencie intelektualnej metamorfozy bohatera kłębią się majaki pełne kontrastów, symbolizujące miłość i helleńską radość z życia, o których prawił Settembrini, i żądzę mordu, którą upajał się Naphta.

Potężne oddziaływanie intelektualnych pedagogów na osobowość Castorpa tak naprawdę przyćmi postać egzotycznego, jąkającego się plantatora kawy – Mynheera Pietera Peeperkorna. Ów starszy jegomość, przybywający do sanatorium nie jako kuracjusz, a kochanek Kławdii Chauchat jawi się jako kipiący energią piewca życia. Holender wkracza do lecznicy niczym arkadyjski bóg, wcielenie mitycznego, dionizyjskiego temperamentu, by błyskawicznie odsunąć w cień istnienie zacietrzewionych przeciwników i zdobyć posłuch nie tylko kuracjuszy, ale i podziw Hansa Castorpa, który odtąd stanie się jego wiernym kompanem. Peeperkorn pojawia się w powieści głównie jako symbol kontrastujący z Settembrinim i Naphtą. Jego samobójcza śmierć, podobnie jak autodestrukcja jezuity, ma ogromne znacznie w powieści. Entuzjasta krwawego terroru (Naphta) popełnia samobójstwo jako moralny bankrut, Peeperkorn z kolei wstrzykuje sobie jad węża, gdyż czuje, że wyczerpał wszystkie możliwości swojego życia. Zadowala fakt, że Castorp znalazł w osobie poczciwego Holendra swojego mentora, zresztą i wpływ groteskowego, acz budzącego sympatię Settembriniego ma swój udział w witalnym odrodzeniu bohatera. Nie bez znaczenia dla właściwego odczytania utworu pozostaje postać platonicznej kochanki Castorpa – Kławdii Chauchat – kobiety tajemniczej, demonicznej, utożsamianej z mityczną Lilith. Do wielu pokus zaczarowanej góry dołącza się również pokusa miłości tak samo dziwnej i niejednoznacznej, jak wszystko w relatywnej rzeczywistości „Berghofu”. W miłości Castorpa do pani Chauchat kryje się tęsknota do śmierci, symbolizowana przez złowrogi portret ukochanej – rentgenowski obraz trawionego chorobą ciała.

Archetypiczność i gra utrwalonymi przez stulecia kulturowymi symbolami każe odczytywać „Czarodziejską górę” nie tylko jako światopoglądowy manifest autora, ale także jako współczesną powieść eseizowaną. Ograniczając rolę fabuły, dowodząc względności powieściowego czasu (bardzo WAŻNA kwestia w „Czarodziejskiej górze”, zasługująca na odrębną refleksję), Mann nie zrywa mimo wszystko z tradycyjnym modelem prozy. Refleksje eseistyczne wraz z pozostałymi partiami tekstu tworzą spójny obraz duchowego rozwoju głównego bohatera. Żaden fragment (nie wyłączając najbardziej dyskusyjnego rozdziału pt. „Dociekania”) nie funkcjonuje tu w całkowitym oderwaniu od fabuły. Autor do perfekcji doprowadził technikę wykorzystywania lejtmotywów oraz pomysłowego wprowadzenia dopiero kształtujących się ustaleń psychoanalityków.

Pisanie o „Czarodziejskiej górze” przypomina poniekąd rozterki samego Hansa Castorpa – jego trzytygodniowy, zdrowotny urlop rozrósł się do siedmiu lat, podobnie rzecz się ma z recenzentem – pisać o tej genialnej powieści wiele i różnorako nie jest łatwo i szybko. Postać Joachima, seanse spirytystyczne, komiczna pani Stöhr, wykłady doktora Krokowskiego, procedura zawijania się w koce podczas leżakowania pacjentów, skomplikowane relacje między kuracjuszami to tylko kilka spośród zajmujących i ważnych dla kompletnego zrozumienia powieści elementów. Aby odkryć fenomen „Czarodziejskiej góry” trzeba, podobnie jak Hans Castorp w „Berghofie”, stopniowo aklimatyzować się w spowolnionej, leniwie prowadzonej narracji, która w ostateczności wstrząsa do głębi. Dla mnie to arcydzieło nieporównywane do żadnej innej powieści, którą dotąd przeczytałam (dodam chyba kolejną półkę w mojej biblioteczce zatytułowaną „arcydzieła przez duże A”, bo na „Czarodziejską górę” brak mi kategorii). Na koniec powiem tylko, że nie znać tej książki to jak pozbawić się największej intelektualnej przygody w życiu.

"Gorzka diagnoza w arcydzielnej formie"

Thomas Mann to niesamowity nowator – obok Joyce’a – powieści dwudziestowiecznej, która zawdzięcza mu nie tylko wysoką rangę artystyczną, ale przede wszystkim rzadko dotąd spotykany poziom intelektualny. Prezentują go zwłaszcza dwie powieści Niemca: „Doktor Faustus” i „Czarodziejska góra”, stawiające diagnozę powojennej Europie i...