Don DeLillo w swojej pierwszej odsłonie, debiutanckiej powieści „Americana” z roku 1971, to pisarz wzorcowo wręcz postmodernistyczny. Czyli raczej nie mają czego tu szukać zwolennicy wzruszających opowieści, pisanych przezroczystym stylem i nie stawiających czytelnikowi żadnych wymagań. Tutaj nie jest łatwo: w „Americana” roi się od postaci, epizodów, wątków i literackich aluzji. Na dodatek całość jest dość chaotyczna, bardzo zróżnicowana i fragmentaryczna. Zatem jeżeli interesuje nas jedynie relaks i wciągająca fabuła, to z DeLillo możemy się tylko rozczarować. Jeżeli jednak zdecydujemy się na wymagającą pewnego wysiłku literacką wyprawę w wyższe rejony pisarskiej wyobraźni i inwencji, wtedy znaleźliśmy odpowiedniego przewodnika.

Pierwsza część powieści skupia się na korporacyjnych perypetiach głównego bohatera. David Bell zajmuje dość wysokie stanowisko w stacji telewizyjnej (gabinet, sekretarka), a do tego jest jeszcze młody i piękny. Czyli do złudzenia przypomina bohaterów komedii romantycznych. Jednak na wyglądzie i statusie podobieństwa się kończą, gdyż David bynajmniej nie jest postacią szczególnie sympatyczną (narcystycznie podziwia swoje odbicie w lustrze, w pracy plotkuje, intryguje i kłamie, na przyjęciu potrafi ukradkiem opluć kostki lodu). Taka postać to innowacja niebagatelna, gdyż bardzo rzadko się zdarza, żeby pisarz tak słabo zabiegał o sympatię czytelników dla głównego bohatera. Zwłaszcza gdy ten jest – tak jak w tym przypadku – również narratorem.

W dalszych częściach książki David coraz bardziej oddala się od swego dotychczasowego życia. Jego podróż służbowa stopniowo zmienia się w pełną znaczących epizodów wędrówkę, podczas której stawką jest odnalezienie samego siebie, autentycznego i wolnego. Przypadkowi współtowarzysze podróży dodają kolorytu i sensu tym specyficznym „rytuałom przejścia”, jakich doświadcza David. W rezultacie zamiast dokumentu zleconego przez stację David tworzy skrajnie awangardowy film, przy czym akt tworzenia okazuje się znacznie ważniejszy niż samo dzieło. Twórczy, bezinteresowny, wrażliwszy bohater jest już innym człowiekiem. Wymuskany elegant przeistacza się w zarośniętego hippisa, wczorajsza korporacyjna szuja staje się beztroskim autostopowiczem. DeLillo wyraźnie sugeruje, że tkwiąc wewnątrz oficjalnych struktur i hierarchii jednostka skazuje się na los bezdusznego trybiku, kształtowanego przez wymogi korporacyjnej rywalizacji, promowanym lub wypluwanym – w zależności od bieżącej koniunktury.

Hippisowski i anarchistyczny debiut Dona DeLillo jest dokumentem swoich czasów, czasu wojny w Wietnamie, studenckiej rewolty, festiwalu w Woodstock, rewolucji seksualnej i pacyfizmu. Postmodernistyczna formuła literatury nieuczesanej, miksującej style i konwencje, wyjątkowo do przekazania takich treści pasuje. Co dodatkowo warto podkreślić, w swojej satyryczno–antykorporacyjnej wymowie książka do dziś pozostaje w znacznej mierze aktualna. W końcu nie tylko dżihadystom nie po drodze z McŚwiatem.

Bogusław Karpowicz