W przypadku książek autobiograficznych nieraz jest tak, że pisarze poddają się pokusie autokreacji, upiększając i retuszując swój wizerunek (pokusa znana chyba każdemu, kto ma konto na Facebooku). Czasem też ich wspomnienia zbyt szczegółowo odwołują się do własnej twórczości, lub są po prostu nudne. Wszystkie te obawy towarzyszyły mi, gdy brałem do ręki “Dziennik zimowy” Paula Austera. Na szczęście żadna z nich się nie sprawdziła. Zacznijmy od tego, że adresatem "Dziennika" wcale niekoniecznie są znawcy twórczości Austera. Odwołań do jego powieści i filmów jest naprawdę niewiele, śmiało więc mogą sięgnąć po tę książkę także ci, którzy powieści autora "Trylogii nowojorskiej" na razie posiadają jedynie na półce "chcę przeczytać". Powiedziałbym nawet, że "Dziennik" może okazać się bardzo dobrym wstępem do poznania "właściwej" twórczości autora.

Chociaż według tytułu mamy do czynienia z "dziennikiem", w rzeczywistoci jest to pamiętnik, książka jednoznacznie wspomnieniowa, w której poznajemy dzieciństwo pisarza, lata jego młodości, relacje z rodziną, rozczarowania i sukcesy, wzloty i upadki. Jeżeli ktoś obawia się w związku z tym sentymentalizmu czy nudziarstwa, to zapewniam, że Auster dba o czytelnika tej książki w równym stopniu jak w swoich powieściach. Służy temu naprawdę interesująca treść wspomnień, ale też ich niebanalna, pomysłowa forma.

Zabiegiem stylistycznym, który dostrzegamy już na wstępie, jest nietypowa narracja, prowadzona konsekwentnie w drugiej osobie, w czasie teraźniejszym. Wygląda to tak: Przez całe życie masz kłopoty z orientacją w przestrzeni i nawet w Nowym Jorku, najłatwiejszym z miast do opanowania, w miejscu, w którym spędziłeś większą część swojego dorosłego życia, często wpadasz w tarapaty*. Początkowo może to nieco irytować, ale zapewniam, że łatwo się przyzwyczaić i zabieg ten wręcz dodaje narracji sygestywności i dynamiki. Ale na tym nie koniec. Swoje lata tułaczki i klepania biedy Auster wspomina poprzez szczegółowy opis kolejnych mieszkań, jakie wynajmował we Francji i w USA. W większości są to miesca skromne, ubogie lub nędzne, a jest ich ponad 20. Rzecz jasna, czas pracował na korzyść pisarza, i na koniec z ciasnych służbówek i dziwnych poddaszy przenosimy się do obszernych pokoi zabytkowej kamienicy.

Innym ciekawym pomysłem jest prezentacja historii związanych z bliznami na ciele. Każda z nich to ciekawe mikroopowiadanie, w którym narrator pozostaje wobec swoich przeyżyć chłodny i obiektywny. W ogóle kwestie zdrowotne zajmują sporo miejsca w "Dzienniku" - choroby prawdziwe i urojone, zapaści, napady paniki, itp. Byłoby to sporym balastem całej opowieści, gdyby nie wspomniany dystans autora do samego siebie, w którym Auster do złudzenia przypomina Woody'ego Allena, opowiadającego o swoich hipochondrycznych lękach w tonacji barwnej anegdoty, a nie nudnego smędzenia (rodem z rodzinnych zjazdów, znanych chyba każdemu).

Fragmenty typowo biograficzne Auster przeplata wstawkami niemal beletrystycznymi, które mogłyby stać się atrakcyjnym elementem każdej z jego powieści. Np. traumatyczny telefon od kuzynki po śmierci matki, w którym opresyjna moralistka zamiast kondolencji serwuje znękanemu autorowi oskarżycielskie tyrady pod adresem zmarłej. Kapitalny jest też fragment opowiadający o sąsiadce z Paryża, o nazwisku, nomen omen, Rubinstein, nietolerującej dźwięków fortepianu. Ułagodzić ją jest równie łatwo, jak unieszkodliwić atakującego grzechotnika, jednak autorowi ta sztuka się udaje.

Przeczytałem "Dziennik zimowy" bardo szybko, chociaż skupiałem się na każdym zdaniu. Paul Auster, już wcześniej będący jednym z moich ulubionych pisarzy, po tej książce stał się mi szczególnie bliski. Mogłem przejrzeć się w wielu fragmentach jego pamiętnika jak w lustrze. Być może dlatego, że tak wiele jest w tych wspomnienich prawd uniwersalnych, wykraczających poza indywidualne doświadczenie pisarza, który mądrze i bez sentynmentów opisuje  problemy okresu dojrzewania, trudne relacje z matką, niepewność co do własnych wyborów, borykanie się z przeciwnościami losu, które mogą złamać lub wzmocnić. Auster uniknął przy tym wszelkiej egzaltacji i sentymentalizmu. Nie pozuje na guru, mędrca ani celebrytę. Jest po prostu gościem z Brooklynu, który sporo w życiu przeżył, przemyślał i chce o tym szczerze opowiedzieć. Naprawdę warto go wysłuchać.

Bogusław Karpowicz

* Cytat pochodzi z omawianej książki